جەنگی نادیار

موڵكایەتی لەنێوان گشت و تایبەتدا

ململانێ‌ بەردەوامە سیاسییەكانی كوردستان، كارتێكی نوێی سیاسی هێناوەتە ئاراوە كە ناوی لێنراوە موڵكی گشتی، گوایە نەوت و بودجەی هەرێمە. ئەم كارتە بەر لەوەی پرسیار لەوە بكات تاكەی ململانێكان بەردەوام دەبن، پرسیارێكی تری هەیە كە لە ناوەڕۆكدا تایبەتە بە موڵكی تایبەتی، من ناوم لەم پرسیارە بێ‌ وەڵامە ناوە (جەنگی سەرەوە) لەپێناو بزركردنی جەنگی ژێرەوە، چونكە پرسیارەكە سەقفی داواكارییەكانی لە مووچەوە گۆڕیوە بۆ پرسیاری سیاسی ئابووری، لە كاتێكدا ئەم پرسیارە لە سیستم دەكرێ‌ كە كوردستان سیستمەكەی بێ‌ ناونیشانە.

كوردستانیان بەهۆی ئەوەی هەمیشە لەناو جەنگدا ژیاون، هەمیشە شۆڕش بیانووی دوورخستنەوەی مرۆڤی كورد بووە لە سیستم، بۆیە ئێستا مرۆڤی كورد زیاد لە خەڵكی تر، لەناو سۆشیال میدیادا لە دەرەوەی سیستم چالاكە، واتە كە باسی سیستم دەكات، بیری لای ئەوە نییە سیستم مانای لە قالبدان و رێكخستنی كۆمەڵگەیە بەهەموو سێكتەرەكانیەوە، نازانێ سیستم بەرپرسیارێتی سیاسی و یاسایی و كولتووری و پەروەردەیی و سۆسیۆلۆژییە، وەختێك ئەمە شی دەكرێتەوە، هەمان ئەو مرۆڤەی خەمی دامەزراندنی سیستمێتی، بەبێ‌ ئاگا دژی سیستم دەوەسێتەوە.

كەوابوو بۆ ئەوەی هاووڵاتی بزانێ‌ دەستوور و سیستمی ئابووری و سیاسی چییە، دەبێت مەعریفەی لەبارەی سیستمەوە پێ بدرێت، ئەمەش لە پەروەردەوە دەست پێ دەكات، وەكو چۆن پێكەوەژیان و لێبووردەیی لە سیستمی پەروەردەوە دەست پێ دەكات و منداڵ لەگەڵ تەمەنیدا گەورە دەبێت و ئاشنای دەبێت، بۆیە كە هەندێكجار روونە پرسیارەكە بەپێی ئاراستەكردنی خەڵك دەگۆڕێ‌. بۆ نموونە، ئەوەی ناوی لێنراوە موڵكی گشتی، تەنیا لە بینایە و زەوی داگیركراو و سێكتەری پەروەردە و نەخۆشخانەدا كۆكراوەتەوە، بەڵام پێچەوانەكەی راستە، موڵكی گشتیی لە جیۆگرافیای نیشتمانەوە دەست پێ دەكات تا دەگاتە بەكارهێنانی سیاسەتی دەوڵەت و پاشان سێكتەری پەروەردە و تەندروستی، كە ئەمە بناغەی دامەزراندنی دەوڵەت و كۆمەڵگەی تەندرووستە، بەڵام كە پەروەردە نەكراون و مرۆڤ بۆ داهاتوو ئامادە نەكراوە، هەر ئەوەی لێ بەرهەم دێت كە وەختێك بەدواداچوونی ئەم پرسیارە كە پێویستە لۆجیكیانە و یاساییانە بكرێ‌، خەڵك نازانن دۆسیەكە تەنها بەقسە و بەفشاری جەماوەری ناجووڵێت، دەبێ‌ لەرێگەی داواكاری گشتییەوە بجووڵێت و دەزگاكە ناچار بكرێت كە موڵكی گشتیی پێناسەی هەیە و دەبێ‌ بگەڕێتەوە بۆ خەڵك، ئەمە سەرەتای تێگەیشتنە لە چاكسازی و گەڕانەوەی موڵكی گشتی و دیاریكردنی موڵكی تایبەت، ئەمە سەرەتای تێگەیشتنیشە لە بەرگریكردن لەبەرژەوەندییەكان، بەتایبەتی ئەم تێگەیشتن و مەعریفەیە بۆ فەرمانبەری حكوومەت مەرجە.

موڵكی تایبەتی

بەرواردكردنی سیاسی لەگەڵ بازرگاندا، رێگەمان پێ دەدات ئەو رستەیە بكەینە ناو یاساكەوە، ئەویش (من این لك هژا) بۆ ئەو كەسانەی موڵكی گشتی وەك موڵكی تایبەتی بەكاردێنن. مەبەست لەوەیە داواكاری گشتی نەهێڵێت كەسانێك تەنیا لەپێناو ئەوەی سیاسەتیان كردووە و شەرعیەتی شۆڕشگێڕیان هەیە، لە راستیدا ئەم شەرعییەتە پاداشتی خۆی هەیە، نەك ئەو رێگەپێدان و زەمینەخۆشكردن و فەرهوودكردنەی موڵكی گشتی كە لە ساڵی 1991 تا ئێستا درێژەی هەیە.

ئێستا ئەو كەسانەی بەناوی شەرعیەتی شۆڕشگێڕییەوەلەعێڕاق و لە كوردستان، هەموو مافێكی ناشەرعیان بەخۆیان داوە، بوونە بە خاوەندار و وەكو هەر بازرگانێكی دیكە و جۆرێك لە تۆڵەسەندنەوە لەو خەڵكەی كە لەشاردا ژیاوە و لە شاخ نەبووە موڵكی گشتیان كردووە بەتایبەتی، لە كاتێكدا خەڵكێكی زۆر بەشداری شۆڕش و راپەڕینەكان بوون، ئەو مافەیان نەبووە تا ئێستا بكەونە بەر شاڵاوی چاكسازی، بۆیە پرسیاركردن لە موڵكی گشتی پێویستی بە شارەزایی یاسایی هەیە لەبارەی شەرعیەتی شۆڕشگێڕی و یاساكانی هاووڵاتیبوون. 

موڵكی تایبەتی پێكهاتووە لەو هەموو سەروەت و سامان و پۆستە شایستانەی لە رابردوودا بەشێكی زۆری دەسەڵاتداران و سیاسییەكان، خەڵكی ئاساییان لێ‌ مەحروم كردووە، ئەوەی كۆمەڵگەی عێڕاقیان كردووە بە كۆمەڵگەی ئایدیۆلۆژی سیاسی و ئاینی سەپاو و هتد، ئەوەی سیاسەتیان قۆرخ كردووە و حەڵاڵیان كردووە بۆ خۆیان، كە ئەمە سەرەتای پاراستنی موڵكی گشتییە، بۆ بیروباوەڕەكانی دیكەش حەرام، ئەوەی كە خەڵكیان بێبەش كردووە لە بەشداری سیاسیی و بڕیاردان لەمافی چارەنووسی خۆیان، لە حاڵێكدا ئەمە كەمترین مافی مرۆڤە كە لەژێر سایەی سیستمێكدا بژی كە ناوی لەخۆی ناوە دیموكراسی و حوكمی خۆماڵی.

بەپێچەوانەیشەوە ناویان لێناوە ململانێی سیاسی، لەراستیدا ململانێی گرووپە سیاسیەكان، بریتییە لەو دیمەنە دووبارانەی كە چەند مێژوویەكی ناشیرینی تۆماركردووە، باشترین سەلمێنەر ئەوەیە كە چۆن خەڵكی بەگشتی لەژێر سایەی چەند گرووپێكی دیاری دەستەبژێری سیاسیدا بوون بە كۆمبارسی فیلمە سیاسییەكان، بۆیە مافیان بەخۆیان داوە موڵكی گشتی بكەن بەتایبەتی، هەر لە خانووەكانی سەردەمی رژێمی كۆنی بەعسەوە بگرە، تا دەگاتە فەرهوودكردنی كەرەستەی حكومڕانی سەردەمی بەعس، تا دەگاتە خەستەخانە و قوتابخانە و پۆستی سیاسی و حكومی و پارەی كاش، تا دەگاتە خۆجیاكردنەوە لە خەڵك لەڕووی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و جیۆگرافیشەوە.

ئەوەی موڵكی گشتی كردووە بە موڵكی تایبەتی، گەڕانەوەی ئەو مافە زەوتكراوانەیە كە لەلای كارەكتەری سیاسی باڵایە، بۆ نموونە خوێنبەخشین لەپێناو مانەوەی نەتەوە و ئایدیایەكی تایبەت، مانای موڵكی گشتی هەیە، ئێستا ئەو پرسیارە لە مێشكی خەڵكدا رەش كراوەتەوە كە پرسیار لە چارەنووسی ئایندەی گەل و نیشتمان بكرێ‌، ئەمە وەك موڵكی تایبەتی تەماشا كراوە، لە كاتێكدا گیانفیدایی بۆ ستراتیژی نیشتمانی، موڵكی گشتییە نەك تایبەتی و چاوەڕێكردنی پاداشت و جیاكردنەوەی شەهیدێك لەگەڵ شەهیدێكی دیكە.

موڵكی گشتی

ئەگەر لە فۆرمە سیاسییەكەدا موڵكی گشتی بریتی بێت لە باڵەخانە و ئەو شوێنەوار و مەزرەعە و رووبەرانەی دەسەڵاتداران و ئۆپۆزسیۆن بۆ مەنفەعەتی خۆیان بەكاریان هێنابێ‌ و ئێستا بەناچار و لەژێر فشاری رەوشە سیاسییەكە و جەماوەری ناڕازی بیگێڕنەوە بۆ حكوومەت، ئەوا بەدیوەكەی تردا كە قسەی لێ ناكرێ‌، بریتییە لەو باج و سەرانەیەی لەچەند ساڵی رابردوودا تەنیا خەڵكی ئاسایی داویەتی بەدەسەڵات و حكوومەت بە ناشەرعی شەرعیەتی پێداوە، حكومەت مەبەستم لەو دەزگایانەیە كە كاری گشتی رادەپەڕێنن و بە تایبەتی كراوە.

مەبەستم لەباج ئەوەیە خەڵك لەبەر نەبوونی نەخشەیەكی ستراتیژی ئیداری، كەسایەتی لەكەدار كراوە و ترسێنراوە، بونیادی كەسایەتی تێكشكێنراوە و ناگەڕیتەوە شوێنی خۆی و بەشێكی زۆریشی گیانی لەدەستداوە و لە ژیاندا نەماوە، یان ئەوەی لە كرێنیشیدا ژیاوە و زۆرجاریش شوێنی دەست نەكەوتووە و بە كولەمەرگی ژیانی بردووەتە سەر، لەبەرامبەریشدا دەسەڵاتداران و كارەكتەرە سیاسییەكان لە خۆشگوزەرانیدا ژیاون، ئەم جیهانی دوو چینییەی كە سیاسییەكان خوڵقاندوویانە و ئێستا كاتێتی قسەی لەسەر بكرێ‌، لە یادەوەری خەڵكدا سڕینەوەی نییە، بەتایبەتیش ئەو نەوەیەی هاتووەتە ژیانەوە، شۆڕش و ستەمە نەتەوەیی و نیشتمانیەكان لەبەرچاو ناگرن.

لە حاڵێكدا من لەگەڵ ئەو پەروەردەكردنەی كۆمەڵگەو حكوومەت و سیاسەت بەڕەوا نابینم، بەڵام كە كیانێكی نیشتیمانی لەسەر دەستی لێپرسراوێكی نادادپەروەر و كەمتەرخەم نەوەیەكی پەروەردە كردبێت، ئیدی دەبێ‌ خۆی باجەكەی بداتەوە، بەتایبەتی خوڵقاندنی ئەو فەزا گشتیە كە جگە لە سیاسییەكان و ئەوانەی ئینتیمایان بۆ حزب و ئۆپۆزسیۆنەكان هەیە، خەڵك نەدەیناسێ‌ و نابەهرمەندن لێی، ئەمە بووەتە نەریتێك و مەزهەبوو و تایەفە و عەشیرەت، كە سیاسەتی نادرووست كەڵكی لێ وەرگرتووە، لێرە بەدواوە نۆرەی خەڵكە كە هەموو هێزە سیاسییەكان بە راست و چەپەوە بخاتە بەردەم لێپرسینەوەیەكی شارستانی، ئەم پرسەش وەك چاكسازی تەماشا بكرێت، چونكە درووستكردنی دوو دنیای جیاواز كە چینایەتییە، مەحاڵە خەڵك لەبەر موڵكی گشتی، بە موڵكە تایبەتەكانی بگۆڕێتەوە.

بەشێكی فراوان لە گەڕانەوەی سیقەی حكوومەت بۆ خەڵك، لەوێوە دەست پێ دەكات كە ئەو جەنگە نادیارە نەهێڵێت و ئاشكرای بكات، ئەویش بەبێ‌ لەبەرچاوگرتنی ئینتیما و چاوپۆشی سیاسی، خەڵك فێرە سیستم بكات، منداڵ پەروەردە بكات، رۆشنبیر ناچار بكات بەشدار بێت لە فەرهەنگی سیاسی دەوڵەت و حكومەت، فەرمانبەر فێر بكات كە بەشێكی گرینگە لە نوێنەرایەتی حكوومەت لە ژوور و كورسییەكەی خۆی، دەبێ‌ كۆمپانیاكان ناچار بكات بەشداربن لەچارەسەركردنی میحنەتی خەڵك لەو قەیرانەی تێی كەوتوون، دەبێ‌ خەڵك فێر بكات توڕە نەبێت لە دژی گەندەڵی و ناشەفافی، دەبێ‌ خەڵك ناچار بكات لەو رابردووە بكۆڵێتەوە كە پارەی موفتی وەردەگرت و مەسرەفگەرا بوو، دەبێ‌ خەڵك فێر بكات نیشتیمان موڵكی خۆیەتی نەك موڵكی گروپێكی حكومڕان و سیاسی، دەبێ‌ خەڵك فێر بكات شوناسی گەورەی نەتەوە بە شوناسی بچووكی عەشیرەت و بنەماڵە و تایەفە نەگۆڕێتەوە، چونكە بەرگریكردن لە شوناسی نەتەوەیی و نیشتیمانی، بەرگریكردنە لە شوناسی گەل بە هەموو پێكهاتەكانیەوە، چاكسازی بەم شێوەیە سەردەكەوێت كە جەنگی نادیاری نێوان هەژار و دەوڵەمەندی موفتەخۆر بنبڕ بكات.

سمكۆ محەمەد

پەیوەندیدار