دیمانە : عە‌باس جێماو
هەموو رۆشنبیر و نووسەرێك جورئەتی ئەوەی نییە موناقەشەی ئاییدۆلۆژیا بكات،
پرسیار: بەهۆی سرووشتی جیاوازییە فكری و ئایینی و زانستیەكانەوە، بەڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ هەموو شتێك سیفەتی ئایدیۆلۆژیای وەرگرتووە، ئەمەش روونكردنەوە و پێناسە و شیكردنەوەی زیاتری ویستووە، لەكاتێكدا توێژەران و بیرمەندان بەبەردەوامی رەخنەیان لەم چەمكە گرتووە، خوێندنەوەی ئێوە چییە و چۆنە بۆ چی هەموو دیاردەكان بەو ئاراستەیەدا رۆیشتن؟.
سمكۆ محەمەد: نا من تەواو كۆك نیم لەگەڵ ئەو بۆچوونە كە هەموو شتێك بۆتە ئایدیۆلۆژیا، چونكە ئەم بابەتە چیرۆك و بەسەرهاتی جیاوازی هەیە كە لەدوای كلاسیكیزم، چەمك یان تێرمی جۆراوجۆر بەرهەمهات و ئەو تێرمانەش بەلانیكەمەوە فكری فراوانتر كرد و رەخنەی نوێی بەرهەمهێنا كە پێشتر رەخنەش سیستمێك بوو لەدژی سیستمێكی تر، كەواتە نابێ ئەوەمان بیربچێ لەوەتەی بیركردنەوە هەیە، ئایدیۆلۆژیا هەیە و لەهەموو سەردەمێك و قۆناغێكدا بەستایلی جیاواز نوێ دەبێتەوە، چونكە ئینسانی ئایدیۆلۆژیست هەمیشە بەدوای ئایدیایەكی نوێ دەگەڕێت تاكو لەپرۆسەی بڕیارداندا بەپێی ئەو دیدگایە بوونی خۆی بسەلمێنێ، بەڵام ئەو دابڕانە مەعریفییە بەفۆڕمێكی جیاواز مامەڵەی لەگەڵ ئەو تێرمانە كرد كە هیچ نەبێ ئەو سیفەتەی داماڵاند.
بەهەرحاڵ بۆ ئەوەی قسە لەسەر سەرەتاو دەرهاویشتەكانی دوا قۆناغی فكر و ئایین بكەین، دەبێ لەسەرەتای ئەو جیاوازییە فكری و ئایدییایانەوە موناقەشە بكەین، ئایا بۆچی هەموو فكرێك و هەموو كردەیەكی تەنانەت پیشەسازیش بوون بە ئایدیۆلۆژیای كۆنكریتی و بۆچی پێویستمان بەدابڕانێكی تر هەیە.
هەڵبەت هەموو فكر و ئایین و فەلسەفەیەك بنەمای رەسەنایەتی خۆی هەیە و هۆكارێك هەبووە گرەوی لەسەر جێكەوتە بوونی كردووە، ئەمە هەر لەسەردەمی كلاسیكەوە واهاتووە، بۆیە ناكرێ بۆ هەموو بابەتێك بچینەوە یۆنانی كۆن و میسری كۆن و هیند و چینی كۆن كە ئەمان هەم كۆمەڵگە و هەم دەوڵەت و قەوارەی رەسەنن و جیاوازیان هەیە لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەی لەپاشكۆی ئەمانە مێژوویان بۆخۆیان درووستكرد، بەڵام ئەوەی كە تاڕادەیەك وڵامی ئامانجی ئەو پرسیارە دەداتەوە، ئەوەیە كە كۆتایی سەدەی رابردبوو سەدەی گەشەو هەڵدانی تەكنۆلۆژیا بوو، بەوپێیەی كە فەلسەفە و ئایینیش لەماڵێك و لەزەمەنی جیاوازدا موناقەشەی لەسەر دەكرا، ئیدی ئایدیۆلۆژیا یەكێك لەو چەمكانە بوو كە زۆرترین موناقەشەی لەسەر كراوە چ لەلایەن ئیایدۆلۆژیستەكانەوە و چ لەلایەن رەخنەگرانییەوە، چونكە زۆرترین رووبەر و فەزای فەلسەفی و ئایینی داگیركردبوو، تائێستاش گرەوی ململانێكان لەسەر ئەو بابەتە دەكرێ، بۆیە كە مۆدێرنە و رێنیسانس هات، زنجیرە سوبغەیەكی بەرهەمی ئەدەبی پێشكەش كرا كە دژی ئایدیۆلۆژیا، ئەمە وەكو تەشكیلاتێكی ئیدیۆلۆژی جیاواز لەسەر زاری بیرمەندان جێكەوتە بوو، ئەمەش ئەوكاتە بوو كە تاقمێك گوتاری بەهایی رێژەیی پێكەوەگرێدراو نوێنەرایەتی ئەم رەوتەیان دەكرد. هەر لەوكاتەوە ئایدیۆلۆژیا جارێكی تر و بەرەنگ و بۆیەكی ترەوە، وەكو ئەوەی لەسفرەوە جیهان بونیاد بنێتەوە، سەرتاپای فەزای بیركردنەوەكانی سەرخانی كۆمەڵگە و دەوڵەتیشی داگیركرد، هەموو دژەكان بەئاكادیمی و دەرەوەی ئاكادیمیاشەوە لەسەر ئەو گوتارە ئایدیۆلۆژیانە كۆك بوون كە قەیرانە مێژووییەكانیان مەترسیدارترن لەو قەیرانانەی هەنوكەین، چونكە وەكو پەندێكی كوردی هەیە دەڵێت (شەڕ بەكۆنە قین دەكرێت) ئەمە تاكو بۆشاییەك مابوو كە هۆكاری هەڵوەشاندنەوەی كۆمەڵگەكان بوو، ئەم حاڵەتەش لەگەڵ خۆیدا جەنگی دەكرد، مەبەستم ئەوەیە كە ئایدیۆلۆژیا بەحوكمی زەمەن لەگەڵ خۆیدا كێشەی هەبوو، ئەویش بەبنبەست گەیشتنی ململانێی فكری بوو كە پڕكردنەوەی بۆشاییەكە بوو، لێرەوە پەیوەست بوون بەئەخلاقەوە بوو بە ئۆلگۆیەكی تر بۆ لەدایكبوونی ئایدیۆلۆژیای هاوچەرخ، بۆ نموونە دادگایی كردنی هێزی ئایدیۆلۆژی هاتە ئاراوە كە دژی روحی سەرمایەداری كلاسیكی بوو. دژایەتی روحی سالوسی مەسیحیەت و ئایینەكانی دیكە بوو كە لایەنێكی ئایینی بوو، هەروەها دژایەتی ئەو فكرە كۆنكرێتیانە بوو كە لایەنێكی دیكەی بوو، كەوابوو بۆمان دەركەوت بۆچی رەخنە لە كۆی سێكتەرەكان بوو بەئەزموونی رەتكردنەوەی هەموو رەهاییگەراییەكی ئایینی و سیاسی و فەرهەنگی. نموونەشیان ئەو بیرمەند و شاعیرانە بوون كە دژی سیستمەكان راوەستانەوە و بە مەرگی خۆیان یان پەراوێزخستنیان كۆتایی هات، لێرەوە ئەو سیفەتەی باسی دەكەی كاڵ بووەوە.
.پرسیار: باشە كەواتە دەكرێ بڵێین هۆكاری ئەو فرەییەی كە لە ئاڕاستە فیكریەكاندا دەبینرێت، بە زۆری دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕانكاریەكانی كەشوهەوا سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابورییەكانی نێو كۆمەڵگەكان، بەدەر لە پێناسە كلاسیكییەكەی، ئێستا پرسیاری دوای ئەوە ئەوەیە ئایا جیاوازی و بەرجەستەبوونی ئەم چەمكە لە كۆمەڵگە داخراوەكان بەراورد بە گەڵانی پێشكەوتوو چۆن دەبینن، ئایا ئایدیۆلۆژیا چ وەكو ئایین و چ وەكو فكر لەنێو هەموو كۆمەڵگەكاندا ماوە، یان گەیشتۆتە كوێ ؟.
سمكۆ محەمەد: كە باس لەزەمەنی ئەم چەمكە دەكەین، یەعنی نابێ جیاوازی لەنێوان ئێرەو ئەوێ بكەین، نابێ جیاوازی لەكۆمەڵگەی داخراوو و كۆمەڵگەی كراوە بكەین، چونكە ئایدیۆلۆژیا هەر ئەو فەزایە درووستدەكات كە دەیەوێت، واتە بەپێی ویست و ئامانجی ئایدیاكەیە، یان بەپێی ویستی كاڵاو بانگەشەكەیە، جا ئەو ئایدیایە ماتریالی بێت یان ئایدیالیستی بێ هەمان ئامانجی هەیە، كەوابوو ئایدیۆلۆژیا لەخۆڕا دەرناكەوێت، بەڵكو لەدەقێكدا یان لەرێگەی تیۆرەوە یان لەفەزایەكی ناجێگیردا دەردەكەوێت، یان لەرێگەی ئایینەوە یان لەرێگەی كەرەستە و گرووپی سیاسی و تەنانەت وەرزشیشەوە دەردەكەوێت، وەكو ئەوەی ئێستا دەیبینین، بۆیە بەئاسانی ئایدیۆلۆژیای هاوچەرخ نابینرێت و هەستی پێناكرێ، بەتایبەتی بۆ ئەو كەسانەی كە شارەزاییان نییە لە گەمەی سیاسی ئەم سیستمە هاوچەرخە، لەسیستمی فیدرالیدا هەر كارێك بەپێی رەهەندی خۆی و بەرامبەر ئایدیۆلۆژیایەكی تر دەپارێزرێ كە حوكمی بەسەردا دەكات، بەڵام ئایدیۆلۆژیا پەیوەندییەكی خەیاڵییە كە ئەفرادەكان پێكەوە لە بابەت و مەیدانێكی دیاریكرادا گرێدەدات و وەكو واقیع دەیناسێنێ، بەڵام لەدەرەوەی دەقەكەدا مانایەكی دیكەی وەهمی یە.
با پێناسەیەكی نوێ پێشكەش بكەم، ئایدیۆلۆژیا ماسكێكە لەشێوەی هۆشیارییەكی موزەیەف و تێكەڵ و تەمومژاوی كە سەرەتای دیارە و كۆتایی نییە، چونكە كۆمەڵێك بەها و بیرۆكەیە كە گروپێك بڕوایان پێیەتی، هەڵبەت ئەمەش كاریگەری لەسەر فكر دەكات و زۆرجاریش بەلاڕێیدا بردووە، دەبێتە لۆژیكێكی نەشیاو یان مەعریفەیەكی وەهمی كە بیانووەكە ئەوەیە كۆمەڵگە بەپێی ئەو لۆژیكە بەرژەوەندی خۆیان بدۆزنەوە، (عبدلله العروی) بیرمەندێكی عەرەبییە لەهەشتاكانی سەردەی رابردوو زۆر موناقەشەی ئەم چەمك و تێرمانەی كرد، زۆربەی چەمكەكانی كردووە بە كتێب، لە كتێبی (مفهوم الایدیولوجیە) ئەم چەمكە دابەشدەكاتە سەر سێ جۆر.
جۆری یەكەم ئایدیۆلۆژیای تێڕوانینی یونیڤێرساڵییە: ئەم سیفەتەی ئایدیۆلۆژیا لەفەلسەفە نزیكتر دەبێتەوە، بەوپێیەی لە حوكی شمولی و یونیڤێرساڵیدا، چارەسەری كێشەكانی تاك و كۆمەڵگەش دەكات، بەهەمان شرۆڤەش خۆی یەكلایی دەكاتەوە و لەمێشكی هەمووانیشدا رەنگدەداتەوە.
جۆری دووهەم ئایدۆلۆژیای تاكگەراییە: ئەم ستایلە بەپێی تێگەیشتن و قەناعەتی تاكەكانە بۆ ئاسۆیەكی فكری دەڕوانێ، لێرەدا تاك هەموو ئەو رەگەزانە لەفكر و لەوێنەیەكی درووستكراو و رەنگاوەڕەنگدا دەدۆزێتەوە، لەوێشەوە غەریزە بچوك و گەورەكانی خۆی لەجەستە و مێشكیدا تەوزیف دەكات، بەڵام ناتوانێ بازبدات بەسەر سنوورەكانی خۆیدا و قەید و بەند بەیەكجاری بشكێنێ، ئەمەش تێڕوانینێكی زەینییە كە خۆی تێدا دەبینێتەوە، نەك هەموو دونیابینی نوێ ببینێ.
جۆری سێهەم ئایدیۆلۆژیای دیاردەناسی: ئەم رەهەندەیان شیكارییە بۆ مەعریفە و زانست و كێشە بابەتی و خودییەكان زیاتر دەردەخات، ئەمەیان بەبارتەقای ئایدیۆلۆژیای یونیڤێرساڵی كاریگەری هەیە، چونكە لەبارەی ئینسانەوە بەگشتی قسە دەكات، چونكە جیاوازییەك لەنێوان ریالییەتی و فكر هەیە، ئەمە هۆكاری ئەوەیە كە ئایدیۆلۆژیا وا لێدەكات پێچەوانە ببێتەوە لەبەرامبەر فكری راستەوخۆ، هەڵبەت ئەمەش ئارگۆمێنتی خۆی هەیە.
كەواتە ئایدیۆلۆژیستەكان هەریەكەیان ئارگۆمێنتی خۆیان هەیە، هەریەكەیان پێیانوایە لۆژیكی ئەوان پێچەوانەی ئەو هەقیقەتەیە كە كۆمەڵگە بەگشتی بڕوایان پێیەتی، لۆژیكستەكانیش واشیدەكەنەوە گوایە وەهمی ئەوانی ترە كە ستایلی جۆرە خۆشەویستییەكە كە مانای كۆنتڕۆڵكردنی كۆمەڵگەی هەیە، ئەمەش زەمینەیەكی فەلسەفی هەیە كە ماتریال و عەقلانییەت حوكمی بەسەردا دەكەن، بەڵام لەرابردوودا پەیمانی شۆڕشی فەرانسی و ئاشكراكردنی پارادۆكسەكانی فكر، نەیانتوانی باڵانس بۆ هەموو شتەكان رابگرن، بۆیە لێرەوە لۆژیكیستەكان ئەمەیان وەكو دیفاكتۆ تەماشا نەكردووە و بەفكرێكی ئایدیۆلۆژیی دۆگما و نازانستی ناوزەدیان كردووە.
كەوابوو لێرەوە ئەو جەنگە ئایدیۆلۆژیەی لەگەڵ ئاراستەكانی تر كە خاوەن فرسەتێك نیین بۆ تەعبیركردن لە خۆیان، ئەو باسە زیندوو دەكەنەوە كە هەموو رۆشنبیر و نووسەرێك جورئەتی ئەوەی نییە موناقەشەی ئاییدۆلۆژیا بكات، چونكە بەناڕاستەوخۆ رۆشنبیری كردووە بە كارێكتەرێكی چالاك و بەكارهێناو كە لەرێگەی ئەدەبیات و نووسینی رۆمان و تێكستەوە تەعبیر لەخۆی بكات و بەخەیاڵی خۆشی وابزانێ دژی ئایدیۆلۆژیایە، بەڵام گروپی سیاسی و چین و توێژەكانی تر ململانێیەكی دیكەی راستەوخۆ دەكەن، بۆیە ئایدیۆلۆژیا هەمیشە خۆی بەرهەمدێنێتەوە و بەراستەو خۆ بێت یان ناڕاستەوخۆ خۆی زیندوو دەكاتەوە.
وەختێك ئایدیۆلۆژیا لەچەمكەوە بوو بەكەرەستەی دامودەزگای دەوڵەت و هەروەها كۆمپانیاكانیش دەبنە بەشێك لەكارگەی ئایدیۆلۆژیا، ئەوكاتە زیاتر هەست بەمانەوەی ئەم چەمكە دەكەین كە چەند چالاكە، ئاڵتۆسێر زووتر لەهەموو بیرمەندەكان هەستی پێكرد، ئەو باسی لەو جیاوازییە ریشەییانە كرد كە لەنێوان ماركس و هێگڵ بوو، چۆن دەوڵەت خراپ كەڵكی لێوەرگرت و هەموو دامودەزگاكانی خستە ژێر هەژموونی ئایدیۆلۆژیاوە. هەڵبەت ئەمە دوابەدوای ئەو جەنگە دیالیكتییەكەی ماركس و هیگڵ بوو لەرابردوو، ئەوكاتیش بەشێكی زۆر لەبیرمەندان هەستیان بەمەترسیەكە كرد كە لەئەنجامی ئەو گەشەیە سەرەتای بێبەهاكردنی ئەو شتانەیە كە ئینسان شانازی پێوەدەكات و لەسەروو هەمووشیانەوە هۆشیاری و ئازادی نووسین بوو، ئەوەبوو لەدرێژەی ئەو رەوتە چەپە فرۆییدیەی كەلێنە روحییەكانی ماركسی پڕكردەوە، ئەم بێبەهاكردنە بووە میتۆدێكی سنوورداری فكری، ویلهێم رایش یەكێك لەو بیرمەندانەیە كە هەردوو فەلسەفەی سایكۆلۆژی و ماتریالیزمی دیالیكتیكی تێكەڵ كرد، بەڵام لەرێگەی رەخنە لەئایدیۆلۆژیاوە، كتێبی (گوێبگرە پیاوی گرگن) ی نووسی و تائێستاش زۆرترین خوێنەری هەیە، زۆرترین كەس لەسەرەتاسەری دونیادا كەوتنە ژێر كاریگەری و هەژموونی ئەو بیرۆكەیەوە كە دژی ئایدیۆلۆژیا و خەیاڵی دۆنكیشۆتی بوو.
لەرووی فەلسەفەییشەوە ماركس تێڕوانینی خۆی هەیە، ئەو پێیوایە شیكردنەوەی ناوەڕۆكی ئایدیۆلۆژیاكان بەسەر راڤەی كردەی مرۆییدا پەیڕەوناكرێ، پێویستە دان بەوەدا بنرێت كە زیاتر لەكاریگەری و نیشانەكانی ئەو تیگەیشتنە ئامادەیە، بۆیە لەكتێبی ئایدیۆلۆژیای ئاڵمانی دەنووسێ وادیارە خەڵكی و بارودۆخی خەڵكی لە هەموو ئایدیۆلۆژیاكاندا كە لەسەری وەستاون، وەكو ئەوەیە لە فۆتۆیەكی تەمومژاویدا درەكەون. چونكە ئایدیۆلۆژیا ریشەی خۆی لە بارودۆخی ژیانی ماتریالیدا داكوتاوە، بەڵام ئەوە پێویستی بەبوونی پەیوەندییەكی گشتی، یان تاكلایەنی نێوان بناغەی راستەقینەی كۆمەڵگە هەیە، چونكە پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان بونیادی یاسایی و سیاسی نییە. ئەوەی تێبینی ماركسە لەو پەیوەندییەدا دەكەوێتە نێوان بونیادی چینایەتی و خودی ئایدیۆلۆژیا، بەوپێیەش بێت پەیوەندیی نێوان ئایدیۆلۆژیا و ژێرخانی ماتریالی دەگشتێنێ، چونكە بنەمای ئەو بۆچوونە كەناڵێكی نێوان ئەو دوانەیە كە بەشێكی دەركەوتنی ئایدیاكانە و دوا بەدوای ئەو پەیوەندییەش، ئایدیۆلۆژیایەكی دیكە لەدوای خۆی بەرهەمدێنێتەوە، زۆرجار ئایدیالیزمیش كە بەرامبەر ماتریالیزم دادەنرێت، هۆكارەكەی تەنها دژبوونی چەمكە، چونكە ئایدیا وەكو بیرۆكە و بەرهەمی عەقڵ تەماشا كراوە، واتە شتێك لەزەیندا چەكەرەی كردووە، ئەوەی دیكە وەكو رێژەی كامڵ بوونی پێش پراكتیك كردنی بیرۆكەكەیە، ئەم چەمكە راستەوخۆ پەیوەندیی بە روحەوە هەیە، بۆ ئەو بابەتانە بەكاردێت كە نابینرێن، وەكو چۆن دیكارت لەبارەی لاهوتەوە بەكاریهێنا.
پرسیار: لەو وڵامەدا ئەوەم بۆ دەركەوت كە ئەم چەمكە وەكو تارماییە و لەهەموو ئایدیایەكدا ئامادەیە، تەنها ئەو وەختەش زیاتر زیندووە كە دژەكەی لەبەرامبەر خۆی دەبینێ، نەك هەر سیاسەت و ئایین، بەڵكو عەقڵ و دەوڵەتیش كاریان پێكردووە؟.
سمكۆ محەمەد: ئێستا باسی ئەوە دەكەم چۆن هەموو شتێك كردار و پەرچە كردارە و چۆن هەتا دژ ئامادە نەبێت، بابەتە سەرەكییەكە ئامادە نییە، هەروەها باسی دەوڵەتیش دەكەم چۆن جومگەكانی بە ئایدیۆلۆژیا بارگاوی كردووە؟، بۆچی لەدەوڵەتی خەڵكەوە كە گوایە لەئەنجامی هەڵبژاردنەوە بووە، بووەتە دەوڵەتی ستەمكار و سەركەوتكەر؟، بۆچی هەموو سیاسەتی كارگێری و سیاسەتی ناوەوە و دەرەوە بووە بە ئایدیۆلۆژیای گشت؟. ئەمانە ئەو پرسیارانەن كە من لەنێو پرسیارەكەی ئێوەدا ئاشكرام كردووە و گرینگی پێدەدەم، چونكە بابەتەكە ناچارمان دەكات شرۆڤەی حاڵەتی پراكتیك كردنی چەمكی ئایدیۆلۆژیای دەوڵەتی بكەین كە بۆچی كۆمەڵایەتی بووە و لەمێشكی هەموواندا رەنگیداوەتەوە، بەوپێیەی هەموو دەزگاكانی دەوڵەت كە بەئەفرادەكانی خۆی بەڕێوەی دەبات، بەگشتی سەركوتكەرن و توندن، ئەمە پەروەردەی دەوڵەتە بۆ ئەفرادەكانی كە لەجومگەكاندا كاردەكەن، چونكە كاری ئەوان ئەوەیە بەچڕی چاودێری بیكردنەوەی خەڵك بكەن، بۆ نموونە تەنانەت بۆ چارەسەری ریشەیی هەر كێشەیەكی كۆمەڵایەتیش، بەپێی ئەو ئایدیۆلۆژیا پراكتیك كراوە كار دەكەن، هەر بەپێی ئەو بەرنامە داڕێژراوە كار دەكەن كە جومگەكان وەكو بیرۆكە و دەستووری كار وەریانگرتووە، هەر بەو سیستمە چاودێرییە سیاسییە كاردەكەن كە بنەما فكرییەكەی دەسەڵات قەبوڵی كردووە، دەبینی ئاراستەی كێشەكە بەرەو چ ئاراستەیەك رۆیشت.
وەختێك هەموو شتێك لەژێر كۆنتڕۆڵی چاودێری وردی سیاسی و ئەمنی بوو، ئیدی ئایدیۆلۆژیا لەچەمكەوە دەگوازرێتەوە بۆ دەستووری كاركردن. بەتایبەتی ئەو كاتەی كە چینی دەوڵەمەند و بازرگان و پیاوانی ئایینی و تەنانەت رۆشبیری موزەیەف و نووسەری موزەیەف و ئەوانی تر كە نزیكن لەدەسەڵات و بەرژەوەندی یەكسانیان هەیە، ئیدی هەموو شتێك بەو چەمكەوە بارگاوی دەبێت.
پرسیار: بەدەر لەكایەی سیاسی، ئایدیۆلۆژیا لایەنی دیكەی وەرگرتووە كە زانستە ئەكادیمیەكانە، چونكە زانكۆ لەسەرتاسەری دونیادا دوچاری وەهمێكی دەسەڵاتدارێتی فەرهەنگی بووە، ئەم فەزایە هیچی كەمتر نییە لە جومگەكانی دەوڵەت، نموونەش لەو سەرەدەمەوە هاتووە كە هایدگەر یەكێك لە جومگە هەرە سەرەكییەكانی دەوڵەتی بەڕێوەبرد كە زانكۆی بەرلین بوو. ئبۆیە جەدەلیكی زۆری درووستكرد، تائێستاش ئەم دەسەڵاتە ئەكادیمییە بەردەوامە لەو فەزایەی خۆی بەخۆی داوە، ئێستا ئەم تێگەیشتنە لەچ ئاستێكدایە؟.
سمكۆ محەمەد: ئێمە تائێستا لەبابەتی بەر لەسەرهەڵدانی دابڕانی فەلسەفە لەئاڵمانیا قسەمان كرد، بەڵام لەدوای سەرهەڵدانی رەوتە فكرییەكە لەئاڵمانیا كە رەخنەیان لە ئایدیۆلۆژیا دەگرت و بەتێگەیشتنێكی سایكۆلۆژییەوە وڵامی پرسیارەكەی بەردەم خۆی دایەوە، ئێمە ناكرێ هەموو وەهمەكە بەزانستەوە گرێ بدەین، بەڵام دەكرێ بە زانستخوازەكەوە گرێ بدەین كە پێیانوایە میتۆدی زانستەكەی بەردەستیان داهێنانی فكری خۆیانە كە ئەمە وەهمەكەیە، مەبەستم ئەوەیە مامۆستای زانكۆ هێشتا لەوە تێنەگەیشتووە بڕوانامە، بڕوانامەی ئەكادیمی و زانست نییە تەنها رێگەپێدانی كارە و هیچی تر، بۆیە وەهمەكە لێرەوە هەستی پێدەكرێت، ئەوەی دوای هایدگەریش كە بەشێكی زۆركردنی زانستی بوو، بەشەكەی دیكەی دەبێ وەكو توانای فەلسەفی تەماشا بكەین، بەڵام لەگەڵ دەركەوتنی هەریەك لە بیرمەندانی وەكو (ئەریك فرۆم و هابرماس و ماركۆزە و ولهێم رایش) دوای ئەو زەمەنە كە ستەمكاری بەهێز بوو، مانای چەمك و تێرمەكان رەهەندێكی دیكەیان وەرگرت، چونكە لەدوای سەرهەڵدانی كێشەی چەمكی ئایدیۆلۆژیا كە پێشتر ئاڵتۆسێر لە دامودەزگاكانی دەوڵەتدا كۆی كردبۆوە، ئەو دوو بیرمەندانە دەركیان بەو مەترسییە گەورەیە كردبوو كە بەناوی شۆڕشی تەكنۆلۆژی و جیهانگەراییەوە تۆمەتبار كردبوو، گوایە هێرشی هێناوە و هەرچی بەهای فكری هەیە رایدەماڵێ.
با وایدابنێین رزگاربوونێكی كۆمەڵایەتی و سیاسی لەدەرەنجامی دووركەوتنەوەی ئایدیا فكرییەكانەوە ئینسان ئازاد دەكات، بەڵام دەركەوتووە بە گەشەی تەكنۆلۆژیاش بارودۆخی كۆمەڵایەتی لەئەنجامی دابەشبوونی كاردا هەروەك ئەوەی پێشووترە، ئینسان جارێكی دیكە و بە بیانووی دیكە زیندانی دەكرێتەوە، ئێستا هەمان ئەو دۆخەی كە چینێك بەسەر چینێكی تردا زاڵە مەجوودە، ئێستا لەدۆخی ژیانی سەدەی 18 و 19 دەچێت رەنگە لەهەندێك باردا خراپتریش بێت، چونكە رەخساندنی زەمینە و توانای فكری و جەستەیی بۆ دەركەوتنی چینی ناوەڕاست نەما، ئەوانەی كە بەتەنگ فكرەوە بوون، كەوتنە نێوان بەرداشی تەكنۆلۆژیا و باوەڕی ئایینی كە بوو بەئایدیۆلۆژیایەكی نوێ، تا ئەو رادەیەی كە بەشێكی زۆر لەوانەی بێئومێد ببوون لە دونیای سەرمایەداری، بوون بە كەسی ئیدیالیستی و تیرۆریست و لەرێگەی تەكنۆلۆژیاوە ئایدیۆلۆژیایان دەپاراست.
ئاڵوگۆڕی زەمەن كە تەكنۆلۆژیا وەكو بەشێكی گرینگ لەزانستی كرد بەئایدیۆلۆژیا، تەكنۆلۆژیا پانتاییەكی فراوانی فەراهەم كرد بۆ بەشداربووەكانی خۆی، ئیدی ئایدیۆلۆژیا ئەو مانایەی پێشتری نەما كە بریتی بوو لە فكرێكی دیاریكراو یان ئایینێك، بەپێچەوانەوە بەهۆی هەڵدان و گەشەی تەكنۆلۆژیاوە پیوەندییەكانیش گۆڕانیان بەسەرهات و هەركەس بیهەوێ دەتوانێ ببێتە خاوەن ئیمێڵ و دەستكەوتنی داتا لەرێگەی كۆمپیوتەر و ئینتەرنێتەكەی لەماڵەكەی خۆیەوە كە كۆمپانیا درۆزنەكان بەخۆڕایی پێیان دەبەخشن، ئەمە بەبێ هیچ ماندووبونێك ئەوەی پێویستی بێت لەدەرەوەی خوێندنەوە و كۆڕ و سیمینار و كۆنفڕانس و هتد چنگی بكەوێ، ئەم دیاردەیە كە سەرەتاكەی دیاربوو بەنیازە هیچ بەهایەك بۆ فكر نەهێڵێتەوە، ئەو مەترسییەی خوڵقاند كە كێشەیەك بەناوی ئازادی نووسین و بیركردنەوە و نەهێشتنی موڵكیەتەوە نەمێنێت و مۆدێلی تەمبەڵی بیركردنەوە درووست ببێت، بۆیە كێشەی هەرە گەورەی ئەوەی بەناوی پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا هات، ئەوەبوو دەستی هەموو كەسێكی واڵاكرد تاكو ببێت بەنووسەر و هونەرمەند لەهەموو بوارەكاندا، ئیتر هەركەس لەماڵی خۆی هەم بوو بەسەرنووسەر و هەم خاوەن ستۆدیۆ و هەم بوو بەكامیرامان و مونتێر و بەڕێوەبەری میدیا و هتد، بەوپێیەی مەترسی سانسۆرێك نەما كە لەدەرەوەی سانسۆری ئازادی و بیركردنەوە هەبوو لەسەدەكانی پێشوو كە لەئەنجامی سانسۆردا بوو فكری نوێ، یان رەخنە و موناقەشەی نوێ بەرهەمدەهات، هەڵبەت سەرهەڵدانی ئەو خاوەندارێتی یە موزەیەفەی كە دژی موڵكیەتی فكرە، كارێكی كرد هەرچی ناوی موڵكیەتە نەمێنێ و موڵكیەتێكی دیكە بێتەئاراوە كە بەناوی ماسمیدیاوە لەفەیسبوكدا نەخوێنەوار و بیرمەند وەكو یەك بەشداری تەكنۆلۆژیا بن، بگرە بازاڕی نەخوێنەواری رەواجی باشتری وەرگرت، هەڵبەت ئەم فەزایە لەشوێنێكی دیكەدا كێشەی بۆ سیاسەتیش درووستكرد، ئەویش ئەوەبوو كە لەبەرامبەر بێ بەهاكردنی نووسین، جۆرێك لەناڕەزایەتی گشتی بەبێ هاتنە سەر شەقام و ترس لەپۆلیس خوڵقاند، ناڕەزایەتی گشتی درووستبێت، هەڵبەت ئەكادیمیای زانستیش بەم دەخەوە تێوەگلا و وەهمەكەی زیاتر بوو.
سەرەتای سەرهەڵدانەكانی میسر و تونس و لیبیا و سوریا لەناوچەكە، باشترین سەلمێنەری ئەو راستیەن كە سیاسەت لەرێگەی تەكنۆلۆژیاوە خەڵكی لەدژی دەسەڵاتەكان هەڵخڕان و كردنی بەكۆمبارسی فیلمێك و هەر خۆشی پاڵەوانی كارتۆنی و كۆمیدیی و تراژیدی بۆداناو و دۆخەكەی گۆڕی، ئەم راستییەكەیە كە ئازادی كرد بە ویستێكی نیگەتیڤ و هەموو كەس خاوەنی هەموو شتێكە و لەرووی غەریزییەوە بۆ ئازادی چێژی لێوەرناگرێت، چونكە ئەم سیستمە هەموو شتێكی بۆ تاك فەراهەم كردووە، تاكو كەڵك لەو ئازادییەی سەدەی رابردوو وەرنەگرێت و نەگەڕێتەوە بەرەو دواوە و مانای شۆڕش هەڵبگرێت، هەروەها ببێتە هەڵگری ئەو شووناسەی خودەكان پێداگری لەسەر عەقڵی بیركردنەوە دەكەن، رۆژانە خۆیان بەرهەمدێننەوە، ئەمەش ستایلێكە لە دیسكۆڕسی عەقلانییەت، كەچی لەبارەی ئەوەی كە بەشێك لە نووسەر و بیرمەندی كۆنسەرڤاتیڤ خۆیان دەنوێنن، ئەو پێیوایە ئەوان لەوە تێنەگەیشتوون كە بواری تێگەیشتن لەزمان، بەتایبەتیش زمانی دایك یان لۆكاڵی، ئەوا پێویستە دوور بێت لەهەر ئایدیۆلۆژیایەكی دەسەڵاتگەرێتی سیاسی، بۆیە هەقیقەتی باڵادەستی بوو، چونكە دەسەڵات بۆ خۆی دوودڵە لەمانەوەی بەو زمانەوە كە گوتارەكەی جێگەی سەلماندنی مانەوەیەتی، چونكە هیچ دەسەڵاتێك لەدەرەوەی مانەوەی زمانە لۆكاڵییەكەی، زەمانەتی مانەوەی مسۆگەر نییە.
پرسیار: بەپێی ئەو بۆچوونانەی ئێوەبێت ئایدۆلۆژیا هەمیشە هۆكار بووە بۆ سەرهەڵدانی جیاوازی رەگەزی و نەژادی و دابەشكردنی كۆمەڵگە بەسەر دوو بەرەدا كە بەهۆیەوە ململانێی چینایەتی سەهەڵدەدەن، نموونەی ئایدۆلۆژیای ئەو دەستڕۆیشتوانەی كە بە هۆیەوە بیرو بۆچونیان بەسەر تاكەكانی كۆمەڵگەدا فەرز دەكەن، بەبیانووی ئەو ناسەقامگیریەی كە وڵاتی گرتۆتەوە بۆیە دەبێ داكۆكی لێ بكەن، لەبەرامبەردا ئایدۆلۆژیای دەنگی ناڕازی شەقام هەر لە گێڕانەوەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی و باشتركردنی گوزەران و دابینكردنی ژیانی شایستە، كە دەیەوێت گۆڕانكاری ریشەیی لەو بارودۆخە بكات كە بەسەریدا سەپێنراوە، یان ئەو فەزایەی كە چینی هەژاری لەیەكتر هەڵوەشاندەوە و جیای كردەوە؟.
سمكۆ محەمەد: رەهەندێكی دیكەی زیندووبوونی ئایدیۆلۆژیا، ئەوەبوو سەرمایەداری دوای گەشەسەندنی لەرووی تەكنۆلۆژیاوە و دوای دەستكوورتی لەدەستی كار لەنێو خۆیدا و بەتایبەتی ئەوروپا، بەلانیكەمەوە یەكەمین شت دەستی بۆ برد، هەڵوەشاندنەوەی یەكگرتوویی و هاوسۆزی نەتەوە و رەگەزەكان بوو بۆ یەكتر، بەتایبەتی چینی كرێكار و ئینسانە پەڕاگەندەكانی مەنفا، بەڵام وەختێك سەرمایەداری كرێكاری یەخە سپی كرد بە سەرداری یەخە رەشەكان كە چەرمی دەست و بازوویان لەبەر عارەقەی كار و سەرما و گەرما تێكچووبوو، لەكاتێكدا ئەو یەخە رەشانە هێشتاش فریای ویستەكانی ژیان نەكەوتبوون. ئەو شعورەی بۆ كرێكار و كۆمەڵگە ستەملێكراوەكان نەهێشتەوە، ئەمە جگەلەوەی ئایین نموونە باڵاكەی فەلسەفەی ژیانە لەو وڵاتانەی دەسەنەخواری واقیعی ماتریالین، بگرە لە هەندێك شوێن بەدەستهێنانی كار لەرێگەی ئایدیۆلۆژیاوەیە و خاوەن كار خوداوەندێكی سەربەخۆیە و دەبێ كۆیلەكان ئەوانەی دەسەنەخواری خاوەن كارن، دەبێ بپەرسترێت، هەروەك ئەوەی بەنگلادیشی و نیپاڵی و هیندی و سوماڵی و هتد بەناچار لەژێر هەژموونی ئایدیای سەرمایەدارەكان گەڕانەوە بۆ ئایدیۆلۆژیای خاوەن كار و سەرمایەداری كۆنەپەرست كە زۆربەیان لە وڵاتانی رۆژهەڵاتن. دیارە ئەو جیاوازییەی كە لەنێوان نەتەوە و رەگەزەكاندا هەیە، بۆخۆی پێشینەیەكی مێژوویی هەیە، بەڵام زیندووكردنەوەی لەم سەدەیەدا تەنها ستراتیژێكی سیاسی ئامانجداری هەبوو، ئەویش لەبەر یەكهەڵوەشاندنەوەی یەكگرتووی كرێكار بوو كە هیچ جیاوازییەك لە ئیمتیازێكی كاركردن و توانا نییە، بەڵام كردنی بە دیفاكتۆیەكی فەرهەنگی و سیاسی، ئەو ئامانجەی پێكا كە دابەشكارییەكە شوێنی خۆی گرت، لانیكەمیش بوو بەهۆكاری زیندوبوونەوەی ئەو ستایلە لەئایدیۆلۆژیا، هەڵبەت چینی هەژاریش هەتا فریادەكەوێت ئەو فەزایە بڕەوێنێتەوە، خۆ دەبێت بە ئامانجی ئەو سیاسەتە و بەبێ ویستی خۆیان تێوەدەگلێن.
پرسیار: پێشتر باسی ئەوەت كرد كە ئایدیۆلۆژیا تەنها لەنێو ئایین و سیاسەت و فكردا نەبووە، بەڵكو ئەدەب و نووسینیشی گرتەوە، ئایا ئەمە كۆتاییە یان چۆنە؟.
سمكۆ محەمەد: جەنگێك كە یەكێك لە رووبەروو كایەكانی سەدەی بیست بوو، دیاردەی تۆتالیتاری بوو، ئەوەی كە لادانێك بوو بەناوی پێشنیاری كلاسیكی تۆتالیتاری بۆ پۆست تۆتالیتاریزم، ئەوەی كە لەپێشنیارەكانی جۆرج ئۆرویل و هانا ئارێندت و هاوچەرخەكانیان دەركەوتووە، یەكێكیان لەرێگەی خوێندنەوە بۆ تۆتالیتاریزم و ئەویتر لەرێگەی ئەدەب و بەتایبەتی رۆمانەوە بوو، ئەوان بیریان لە قۆناغی سیاسی كورتكراوە دەكردووە، بەو پێیەی كە تۆتالیتاریزم مەحكوم بوو بەوەی پارادۆكسەكانی خۆی نەهێڵێت، دواتر دەركەوت كە هیچ كام لەو ئایدیایانە خۆیان بە ئایدیۆلۆژیست نەدەزانی هەموویان پاساویان هەبوو، چونكە دەیانزانی بەیەكداداچوونی ئایدیان ئاخری خێر نابێت و پلانی درێژخایانیشیان نییە بۆ رێگەچارەی فكر، بەڵام ئەمڕۆ درووست بە پێچەوانەوە روحی تۆتالیتاریزم و ئەوانی تر، نەك هەر نەما، بەڵكو خودی خۆی بۆ پاراێزرا، مەبەست لە تۆتالیزمی رۆشنبیرییە كە لەكایەی ئەدەبدا ناوی هەریەك لە جۆرج ئۆرویل و هانا ئارێندت دێت، وەكو دو كەسی خوێنەر بۆ تۆتالیتاریزم، لەوێوە سەرچاوەی گرتووە كە هەریەك لەو دوو نووسەرە ناسراوە كە دەتوانمك زیاتر لەدەیان نووسەری وەكو ئەوان باس بكەم، بەلام ئەوان بەیەك چاو تەماشای یەكێتی سۆڤیەتی كۆنیان كردووە و زاڵم و مەزڵوومیان وەكو یەك تەماشا كردووە، هەروەكو هانا ئارێندت لە كتێبی (بنەماكانی تۆتالیتاریزم) و جۆرج ئۆرویل لە رۆمانی (باخچەی ئاژەڵان) نووسیویانە، ئەوان بەو پێیەی دژە فكری كۆمۆنیستی باو بوون، بەیەك ئاراستە بیریان كردۆتەوە و دونیای سیاسەت و رۆشنبیرییان بە دونیای زیندووبوونەوی تۆتالیتاریزم ناوبردووە، چونكە تاكو ئەمدواییەش كە بابەتی ئایدیۆلۆژیا دەهاتە پێشەوە، باسی بیری كۆمۆنیستی و سیستمی یەكێتی سۆڤیەت دەكرا، بەڵام خۆ ئێستا ئەو سیستمە نەماوە، بەهۆی هەوڵی گروپێك لە توێژەرانی فكری لە 1950 تاكو 1960 كۆتایی ئایدیۆلۆژیایان راگەیاند، بەڵام بە درێژایی زەمەن و قۆناغەكان، دەركەوت ئەمان هەڵەبوون، چونكە تەنها لەسەر پرنسیپەكان كاریان دەكرد و بەتایبەتی جیهانی سێهەم كە هەمیشە چاوەڕێی دەستی داهێنانی رۆژئاوا و ئاسیای چین و ژاپۆن و ئامریكایە، كەوابو ئەوان چاوەڕێی ئەو وەبەرهێنانە بەشەرییە نەبوون كە لەرێگەی ئایدیۆلۆژیای مەزهەبی و ئایینی جیاواز و نەتەوەی جیاوازی سیاسی درووستكراو و پیشەسازی و گەمەی وەرزشی جیاواز و كاڵای جیاواز پەیدا دەبێت لە رۆژهەڵات، بۆیە ئەمە ناودەنێم ئەمە دابڕانێكی دیكەی ئایدیۆلۆژی كە بیرمەندانی سەدەی رابردوو پێشبینییان نەدەكرد.
پەیدابوونی كۆمەڵناسی پۆست مۆدێرنە هاتەبوون، كێشەیەكی دیكەی تیۆری پەیدابوو، دەستەبژێرانی رۆشنبیری و سیاسی و ئەدەبی و هتد، هەستیان بەم گرێ فكریە كردبوو، بەڵام ئەمجارەیان كۆدی كولتووریان بۆ دانرا، ئەویش پەنابردن بوو بۆ مارشی سەربازی و مارشی یانەی وەرزشی و مارشی خەڵاتە جیهانییەكان و مارشی شۆڕشی نەتەوە ژێردەستەكان و مارشی حەماسی ئارەزوخوازەكانی سێكسواڵێتی كە هەموویان فابریكە و درووستكراو بوون، بۆیە تەنانەت ئایدیۆلۆژیستەكانی جیهان بە دەستەبژێر و خەڵكی عەوامەوە كە شوێنكەوتووی ئەو جیهانە سەیروسەمەرەیەن، لەئەخلاقیشدا خۆیان جیاوازكردەوە. كەواتە ئەوەی ئێستا كۆتایی قۆناغی ئایدیۆلۆژیا نییە، بەڵكو دووبارە بوونەوەی هەمان مێژووە كە بەژینالۆژیای رۆشنبیری ناسراوە و هێشتا نووسەر و ئەدیب لەو فەزایە رزگاریان نەبووە، چونكە رۆشنبیران لەبری خۆ دەربازكردن لە بیری بنەماڵەیی و دەستگرتن بە بیركردنەوەی تاكگەرایی، بەپێچەوانەوە بوون بە كەسانی تۆتالیتاریزمی رۆشنبیری، ئەمەشیان كردووە بە ستایلێكی دیكەی ئایدیۆلۆژیا و زۆربەی گرووپە بەناو دەستەبژێرەكان ئەم پرنسیپەیان قبوڵە، چونكە خۆیان لەهەناوی فكرێكی كۆنكریتییەوە هاتوون و سەر بەهەمان ئیدیۆلۆژیای نادیارن.
لەدوای هاتنە پێشەوەی سەدەیەكی نوێ و هەزارەی سێهەم، ئایدیۆلۆژیا وەكو بابەتێكی نوێی فكری كەوتە بەردەم موناقەشەی بیرمەندانی ئەوروپا، ئەمجارەیان ئایدیۆلۆژیا لە چوارچێوە تەسكە حیزبی و ئایینی و مەزهەبییەكەی تێپەڕی و بوو بە ئەركێكی ناچار كە ململانێكان وەكو ئەرك بە ئینسانی هەزارەی سێهەمی سپارد، ئەگەرچی ئایدیۆلۆژیا تەواوی توێژ و چینەكانی كۆمەڵگەی ناچار كرد ببن بە خزمەتكاری، چونكە ماكینەیەكی دیكە بوو بۆ بەرهەمهێنانی جۆرێك لە ئینسانی ئەم سەدەیە و شەرعیەتدان بەو دۆخەی كە كایەی سیاسەت بەرهەمیهێناوە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە بەدەر لە ئینسانی ئاسایی، بەشێكی زۆر لە بەناو رۆشنبیرەكانیش كە لەسەر حیسابی رۆشنبیری جددی هاتن و كۆمەڵێك جومگەی دەسەڵاتیان لەهەموو دونیا بەدەستەوە گرت، ئەوانە بوون كە بەدەر لەبیركردنەوە و خەمی رۆشنبیری لەداهاتووی ئینسان، بوون بەخزمەتكاری ئایدیۆلۆژیای حیزبی و ئایینی و مەزهەبی و كاریان كرد بۆ سەرخستنی هاوكێشەی سیاسی لۆكاڵی و نێودەوڵەتی، ئەوانەی لەئاستی لۆكاڵی دەنووسن و قسەدەكەن زۆرترن لەوانەی كە لەئاستی نێودەوڵەتی شتە ناحەزەكان تیۆریزە دەكەن بۆ خوێنەری تەمبەڵ، ئەم بانگەشەیە مانایەكی وای پێدرا گوایە ئەوان زمانێكی سیاسی جیاوازی دوور لە ئایدیۆلۆژیایان هەیە، بۆ نموونە ( ئەو كۆنتێكستەی كە بۆ ئازادی رۆژنامەنووس و نووسەر و چالاكوانی سیاسی و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و هتد بەكار دەهات) هیچیان كەمتر نەبوون لەو ئایدیۆلۆژیایەی سەدەی رابردوو بەناوی كۆمونیزم و رزگاری نیشتیمانی و هتد هەبوو، ئەم فەزایە لەكاتێكدا بەرهەمهاتووە كە بەهەموو پێوەرێك دەبوو لەدوای روخانی بلۆكی سۆڤیەتی بەناو سۆسیالیستی، ئەو جۆرە خزمەتكارە ئایدیۆلۆژیایە نەمابوایە و هەمان زمانی سیاسی رابردوو بەكاربهێنێ بەڵام بەفۆنتێكی سیاسی جیاواز، تاكو ئینسان بكەن بەخزمەتكار و كۆیلەی سیاسەت و ئایدیۆلۆژیای وشك و هەندێكجاریش مەترسیدار، كەچی بەپێچەوانەوە ئەم تەرزە لەو بەناو رۆشنبیران و رۆژنامەنووس كە هەقی ئەوەان نییە، هەروەها مامۆستایان زانكۆ و ئەكادیمی و حیزبی بەناو چەپ و هتد هەبوون و ئێستا هەن، بەڵام دەركەوت ئەم رەوتە زۆرترن لەوانەی كە حیزبە دەسەڵاتدارەكان ترسیان لێنیشتووە، چونكە ئەوان كەلێنەكەیان بۆ پڕكردنەوە بەنووسین و بابەتی كرچ و كاڵ بەناوی هونەرەوە و هەروەها بەناوی بەرگری لەخەڵكی هەژار و بەرگری لە ئازادی ژنان و بەرگری لەمافی خوێندن و بازرگانی و هتد، ترسەكەیان زیاتر كرد كە ئەمە بەئایدیۆلۆژیای پراكتیكی ناسراوە لەدونیای فكری هاوچەرخدا. ئەم حاڵەتە لەوێوە سەرچاوەی گرت كە ستایلێك لەخوێندنەوە پەیدا بوو جێگەی بەرەخنەی جددی و فكری لەق كرد و بوو بە دیفاكتۆ، بەڵام كێشەكە لەوێدایە ئەم رەوتە بەبێ ئایا خۆی دژی خۆی كەوتەوە، تاكو ئەو جێگەیەی كە ئایدیۆلۆژیا وای لێهات ئەو مەترسییەی نەمێنێ، لەسەدەی رابردوودا كەسێكی وەكو (ئەنتۆنیۆ گرامشی) جارێكی تر بەزمانێكی رەخنەئامێزەوە سەریهەڵدا و رەخنەی لەو تەرزە رۆشنبیرە گرت كە ئەو ناوی نابوون رۆشنبیری ئۆرگانی، ئەوانیش لەچەشنی مەلا و قەشە و مامۆستای كۆلكە خوێنەوار و هتد ئۆرگانەكانی دەسەڵاتیان بەڕێوەدەبرد، بەڵام سیاسەت كە خۆی پێچەوانەكردەوە و دژی خۆی وەستایەوە وەكو سیناریۆ، جارێكی تر ئایدیۆلۆژیا هاتەوە مەیدانەكە و ئەوانەی كە بڕوایان نەمابوو، ئێستا ئیتر برگری لێدەكەن، ئەمە ئەو دژكارییەی سیاسەت و ئەدەب و رۆشنبیری یە بە گشتی و رەنگدانەوەی بەسەر كایەی كۆمەڵایەتییەوە هەیە.
هەڵبەت درووستبوونی ئەو فەزا درووستكراوە كارێكی كرد كە ئیتر نەك نووسین و رەخنە لەبەرامبەر سیاسەت و جومگەكانی پاشەكشە بكات، بگرە بێ بەها بكرێت و هەركەس بەو جددیەتەوە كار بكات، بكەوێتە بەر تانە و گاڵتەجاری ئەو سوپایەی كە وەكو ئەلتەرناتیڤی رۆشنبیری خۆی نمایش كرد و قەبوڵیش كرا، (كۆڵن ولسن) لەسەروەختی خۆیدا كە پشتگیری لە عەبەسییەت دەكرد، ئەوەی بەیانكرد كە رۆشنبیر دەستی هەیە لەپارێزگاریكردن لە ئاشتی كۆمەڵایەتی، چونكە ئەوان هۆشیارترن لەوەی سیاسییەكان بەهەڵەیاندا ببەن، بەڵام ئەمە ئێستا لەژێر چنگی رۆشنبیر دەركراوە و رادەستی بەناو رۆژنامەنووس و میدیاكار كراوە كە شاشەی زیندووی لەبەردەستە، بۆیە ئەو ئاشتەواییە كۆمەڵایەتییەش مەترسی تێكەوتووە كە خەڵك لەو فەزا گوماناوییە تێناگەن بە رۆشنبیرییشەوە، بۆیە ئێمە ناتوانین لەیەك كاتدا قسە لەسەر ئەم چەمكە بكەین ئەگەر چەندین رەهەندی جیاوازی پێناسە نەكەین.
پرسیار: زۆركەس كە قسە دێتە سەر بابەتی فكری و ئایینی و هەندێكجاریش ئەدەبی، باس لەئایدیۆلۆژیای نادیار دەكەن كە بە فۆرم بەرگری لەخۆی دەكات، بەتایبەتی ئایدیای وەرزشی یان تەكنۆلۆژی، ئەمەیان چۆنە كە بەبڕوای من كەمتر قسەی لەسەر كراوە؟.
سمكۆ محەمەد: بڕوانە من پێشتریش ئەوەم بەیان كرد كە دەبێ ئەوە بزانین كە ئایدیۆلۆژیا وەكو ئایین و فكر و سیاسەت، بەتەنها هێرشی نەهێنا بۆ زیندووكردنەوەی خۆی، تاكو لەچوارچێوەی سیاسەتدا بمێنێتەوە، بەڵكو ئەمجارەیان كۆمپانیاكان بۆ رەواجپێدان بە كاڵاكانیان كە ئینسان بە كاڵا كرا، ئایدیۆلۆژیاش تەكنۆلۆژیایان بەرهەمهێنا و كردی بە ستایلێكی تر، لەوەش مەترسیدارتر ئایدیۆلۆژیایەكی نوێیە كە وەرزش ە، چونكە ئێستا نەوەكان لەململانێدا نیین وەكو سەدەی رابردوو كە كێشەی دەقی ئەدەبی و رۆشنبیری و زانست و هتد بوو، ئێستا ململانێی نێوان گەنجان و دابەشبوونیان بەسەر یانەكانی بەرشەلۆنە و ریاڵ مەدرید و بایرن میونغ و ئینتەر میلان و چێڵسی و هتد و ئەستێرەی گۆڕەپانەكانیش كەسانی وەكو میسی و رۆناڵدۆ و هتد لێكەوتەوە، لەكاتێكدا ئەم فەزایە لە ناوەڕاستی نەوەدەكانیش بەرازیل و فەرانسە و هتد، شێوەیەكی دیكەی بەرهەمهێنانی ئیدیۆلۆژیایەكی نوێیە كە لەرێگەیەوە هەم ململانێكان دەگوازێتەوە بۆ شەرعیەتێكی هێمنانە و ئاشتیخوازانەی چێژ بەخش، هەم رەواجدان بە كاڵاو كەمالیات و ئیكسسواراتی وەرزشی و هەم كوشتنی ململانێی فكری، ئەم بیرۆكەیە لە كاتێكدا هاتە پێشەوە كە سیستمی سەرمایەداری لە تەواوی دونیادا تێگەیشت بەتەنها ئینتیما بوون بۆ حیزب و مەزهەب بەس نییە، بەڵكو دەبێ ئەلتەرناتیڤێكی دیكە بدۆزرێتەوە و درێژە بە گەمەكان بدات كە فۆڕمێكی جیاوازی هەیە، ئەویش ئایدیۆلۆژیای پراكتیكییە.
رۆژنامە یان میدیا بەگشتی قەد بەشێك نەبووە لەدەسەڵات، تاكو ناوی لێبنرێ دەسەڵاتی چوارەم و ببێتە رووبەرێك بۆ جەنگی سیاسی و تەنها سیاسیەكانیش كەڵكی لێوەربگرن، بەڵكو داردەست و جێبەجێكاری ئەجێندای سیاسی دەسەڵات بووە، ئەمە لە ئاستی دونیاشدا بەشێك بووە لەكاری سیاسی و بازرگانی نێودەوڵەتی كە بازرگانەكان وەكو كاڵایەكی سپی كەڵكیان لێوەرگرتووە، گروپە بەرخۆرییەكان (بازرگان و كەناڵەكانی راگەیاندن) جارناجارێك لەنێو بزووتنەوە كۆمەڵایەتیەكاندا لەپێناو سەرمایەداری جیهانگەریدا چالاك دەبن، زۆربەی بازرگانەكان و كەناڵەكانی راگەیاندن بەجۆرێكی وەها دڵگەرمانەوە دەكەونە لایەنگیری سەرمایەداری جیهانی كە هیچ مایەی سەرسوڕمان نییە، زنجیرەی فرۆشتنی ئەو سەهمانەی كۆمپانیاكانی پەراوێزی كۆمپانیای گەورەن و لەرێگەی بەبەش، بەشێوەیەكی سرووشتی بووە هۆی یارمەتیدانی ئەو هەنگاوانەی كە چاوەڕێی ئەوەی لێدەكرێت بەهۆی زیادبوونی بازاڕەوە گرووپە جەماوەرییەكانی لێبكەوێتەوە، ئەمە لەهەر شوێنێكی ئەم جیهانەدا بێت لەكاتێكدا ئامارەكانی راگەیاندن و میدیا كات و بوراێكی تایبەت دەدەنە ئەو مشتومڕانەی كە لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان دەیكەن، بەگشتی ئەوانە گۆشەنیگای چینی سەرمایەداری نێونەتەوەیی پێشكەش دەكەن لەكاتە سەركیەكاندا، نیشاندانی هەواڵە گشتیەكان و چاوپێكەوتنە تەلەفزیۆنیەكان و پرۆگرامە تەلەفزیۆنیەكانی تریش، یان هەندێك وتاری (سەروتار ئاسا) كە گوزارشت لە بۆچوونی بڵاوكەرەوەكانی دەكات، یان پرۆدیسیۆسێك لە تیڤییەك بەبێ ئاگایی دەكەوێتە ژێر هەژموونی ئایدیۆلۆژیایەكی دیاریكراو، بەرگری لێدەكات چونكە لە ئاراستەكردنی پرسیار و جەختكردنەوە دەردەكەوێت، ئەم ئامرازانەی راگەیاندن دەبێتە هۆی فراوانبوونی مەودای جیهان و قوڵكردنەوەوە، ئەوانەشی دەستیان پێدەگات چینی سەرمایەداری نێونەتەوەیین. بەدەر لەپارتە كۆمۆنیستەكان و یان كۆمەڵایەتییە شۆڕشگێڕیەكان، یاخود ئەو بزووتنەوانەی كە هەموو كار و چالاكیەكانی خۆیانیان لەوەدا چڕكردۆتەوە تا دەستبەسەر دەسەڵاتی دەوڵەتدا بگرن، لێرەدا بزووتنەوەیەكی دوورو درێژ هەیە دژی چینی سەرمایەداری، یان ئەگەر دووریش بكەونەوە لە سیاسەت و فكر و مەزهەبی ئایینی و هتد، لەرێگەیەكی دیكەی وەكو رێكخراوی مرۆیی و یانەی وەرزشی و كاڵای ماركەی تایبەت بە وڵاتانی ئایینی یان وڵاتانی خاوەن كاڵای ماركەی وەكو ئاڵمان و رۆما و ئامریكا و هتد، بۆیە ئەمجارەیان نادیارە و راستەوخۆ بەرگری لەخۆی ناكات، بەڵكو لەرێگەی كاڵاوە بە پراكتیكی دەبێتە ئایدیۆلۆژیا.
