سمكۆ محەمەد
قەرەج یان جیبسییەكان، ئەو گروپە كۆمەڵایەتییەن كە خاوەن و زمان و كولتووری تایبەت بەخۆیانن، بەڵام بێ خاك و نیشتیمانن و هەموو دونیا بەموڵكی خۆیان دەزانن، ئەوان لەهەر كوێیەك بن جیاوازییەكی زۆریان لەگەڵ تەواوی كۆمەڵگەكانی دیكەی دونیا هەیە، بۆیە یاخیگەرێكی جیهانین و دژ بەهەموو دەستووری دەوڵەتانی دونیان، دژ بەهەموو دەستوورێكی درووستكراون كە ئینسان و گرووپەكان ناچار دەكات پابەندبن بە خاك و نیشتیمان و یاسا و رێسا و ئایین و هتد، بۆیە لەهەر شوێنێكی دونیا بن، باجی ئەو تێڕوانینە دەدەنەوە بۆ ژیانی تایبەتی خۆیان.
لەهەموو دونیا كۆمەڵێك خەڵك هەن بەناوی كۆمەڵگەی جیبسی. یان قەرەج، یان غجر یان كاوەلی یان دۆم یان بە ئاڵمانی زیگونەر یان بەروسی تسیگانی، بەهۆی ئەوەی ئینتیمایان بۆ هیچ نیشتیمانێك و خاكێك نییە، لەهەر وڵاتێك و لەگەڵ هەر نەتەوە و كۆمەڵگەیەك بژین، ناوو ناتۆرەیان لێدەنێن، بەم هۆیەشەوەیە كە خاوەنی دەیان ناون.
بەپێی قسەی دكتۆر هارولد بێت كە كۆمەڵناسێكی مۆدێرنی ئامریكییە و ئاركیۆلۆژیای بۆ ئەم گرووپە كردووە، تێرمی قەرەج لە جیپسیزی میسرییەوە هاتووە، ئیجیپست كە بەئینگلیزی واتە میسر، گوایە رەچەڵەكیان بەهۆی سیستمی فیرعەونییەكانەوە، واهاتووە كە یاخی بن و ئیلتیزامیان بەنیشتیمان نەبێت، بەپێی قسەی دكتۆر مستەفا جەواد بێت كە كۆمەڵناسێكی عیراقییە، كاوەلی لە وشەی كابولەوە هاتووە كە پایتەختی ئەفغانستانە و كابولییە، هەر ئەم ریشەی وشەیەیە كە وایكردووە قەرەجەكانی عێڕاق ناویان نراوە كاوەلی.
ئەم گروپە كە خاوەنی ستایلێكی تایبەت بەكولتووری كۆمەڵایەتی خۆیانن و لە تەواوی دونیادا بە ئاشكرا و بە نهێنی دەژین و لە كوردستانیش بەگروپی جیاواز هەن، لەوڵاتانی رۆژئاوا كە زۆر جەخت لەسەر بوونی خۆیان دەكەنەوە، لەژێر عینوانی (شتاتسلوس) واتە (كۆمەڵی بێناونیشان و بێ وڵاتەكان) ناسراون، جەنگی فەرهەنگی و سیاسی و تەنانەت كۆمەڵایەتیش دەكەن و بەرگریكردنیان لەخۆیان لە ستایلی هیچ گروپێكی ستەمدیدەی دونیا ناچێت كە مافیان خوراوە یان بە چاوی جیاوازەوە تەماشا دەكرێن و مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت، هەموو لێكۆڵەرە سۆسیۆلۆژەكان لەسەر ئەوە رێكەوتوون كە قەرەج لە بنەچەدا هیندین، مەبەست لەم لێكۆڵینەوەیە ئەوەیە لە لایەنە ئەفسانەییەكەیان بهێنین و بچینە سەر بنەچەكەیان، چونكە بەشێكی زۆریان قەبوڵ ناكەن لە رەسەنایەتیەكەیان بپێچیتەوە، هەروەك چۆن هەموو ئەو گروپانەی لەدونیادا بە كەمینە ناسراون، لەنهێنی ژیان و هەڵسوكەوتیان دەترسن ئاشكرا قسە بكەن، نەكو دووچاری لەناوچوون بن.
ئێمە لێرەدا دەیانخەینە بەردەم روناكی تیۆری زانستی، چونكە زۆرترین ئەفسانە و خەیاڵ و وەهمی جیاوازیان هەیە، سفری تەكوینی تەورات باس لەوە دەكات بەهۆی ئەمانەوە بووە كە نەفرەت لە هابیل كراوە و دەڵێ (متی عملت الارچ ل تعود تعگیك قوتها، تائها و هاربا تكون فی الارچ) سفر التكوین الاصحاح الرابع عدد 12، چونكە ئەم گروپە لەو رۆژەدا لەدایك بوونە ئەو رۆژەی كە لەبەردەم بایەكەدا تاكو هەڵیبمژێت” (1). بەدەر لە گەڕانی ئینترۆپۆلۆژی بۆ ئەم گروپە نێودەوڵەتییەی كە لتەواوی جیهاندا هەن بەڵام كێشەی بوونیان جگە لە شوناس بۆ خۆیان یان مەسەلەی نیشتەجێبوونیان كێشەیەكی گەورەی یاسایی و دەستووری و دیموگرافی و دیزانی جوگرافیشی خوڵقاندووە، بۆیە هەمیشە ئەو كۆمەڵگە پەرشوبڵاوە خەمی یەكگرتنەوەی نییە، بەقەد ئەوەی خەمی پاراستنی خۆیەتی، ئەم یاخیگەرێتییەش وای كردووە بە زۆر ناچار بكرێن لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێك بگوازرێنەوە كە جارێكی تر یاخیگەرێتی سەرهەڵدەدات ” لە ئەنجامی بە هێزبوونی رژێمی رەهاخوازی پروسیا لە سەرەتای سەدەی هەژدەمەوە هەڵسوكەوتی تاوانكارانە و سزای قورس لە دژی جیبسییەكان و ئەوانی تر بە تایبەتی بێنەواكان دەستی پێكرد، پاساوی ئەو چەوساندنەوەیە شێوەكانی كۆچەری ئەمانە بوو نەك ناسنامەی جیبسیبوونەكەیان، كۆچبەری ئەوان نەك ناسنامەی جیبسی بوونەكەیان، دەسەڵاتداران نەك تەنها بە فرت و فیڵ تۆمەتباریان دەكەن، بەڵكو بە دزی و ئاگربەردان و كوشتن تۆمەتباریان دەكردن، بۆیە ئەو بڕیارانە لەلایەن رژێمە رەهاكانەوە لە دژیان دەركران”. (2).
بەپێی قەناعەتی ئەوان خودا لەسەروەختی خۆی سێ جۆر ئینسانی درووست كردووە، یەكەمیان رەشپێستەكان بوون كەوتنە كیشوەری ئافریقیا و ئەوانی دیكە سپی پێستەكان بوون كەوتنە ئەوروپا، سێهەم رەگەزی بەشەری قەرەج بوو كە باب و باپیرانی ئێمە بوون، كە بە كین ناسراوە، ئیدی بەهۆكاری چەوسانەوەوە پەرشوبڵاوبوونەوە، بەڵام ریوایەتێكی تر هەیە پێیوایە قەرەج بەهۆی ئەوەی بزماریان دروستكردووە و بۆ لە خاچ دانی مەسیح بردوویانە و خودا ئیتر توڕەبووە لێیان و بەوشێوەیە ژیانی بۆ دابین كردوون، بەهەرحاڵ هەموو ئەو تێگەیشتنە كۆمەڵناسانە دەركەوتووە كە ئەوان هەمیشە لە هەڵوێستێكی ناجێگیرییان هەبووە بەتایبەت بەرامبەر مەسیحییەكان.
ئەوان لەجیهانێكی بێسنووردان و بڕوایان وایە بوونەتە قوربانی ئەو ناونیشانە، بۆیە لەهەر وڵاتێك بن، رۆمانیا و بولگاریا و فەرانسە و ئیسپانیا و وڵاتانی عەرەبی و توركیا و ئەوروپای رۆژهەڵات و ئێران و تادەگاتە كیشوەرەكانی دیكەی وەكو ئامریكا و ئامریكای لاتینی شكە مەكسیك و ئەرجەنتین و بەرازیل، ئەوان بەگشتی ماڵەكانیان لەگەڵ ماڵێَكی قەرەجی كوردستانی كە هیچ زەمانەتێكی كۆمەڵایەتی و تەندروستی و یاساییان نییە، جیاوازی نییە جگە لەو كەرەستانەی كە لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی جیاوازن، بۆیە هەمان شێوەن، بەڵام چونكە لە ئەوروپا خیوەت و رەشماڵ نییە، بەڵكو شوقەی نێشتەجێبوون هەیە. كەوابوو جیاوازیشیان نییە لەگەڵ ئەو ژیانەی كە لە ئیسپانیا هەیانە، یەعنی هەمان شێوە ژیانیان هەیە لە هەموو كایەكاندا.
ئەم كۆمەڵە خەڵكە جیاوازە لەهەر وڵاتێك بن، بەهۆی رەفتاری نامۆ بەخەڵك، واتە جیاوازی ژیانی رۆژانەیان لەگەڵ دەورووبەرەكەیان وەكە كەمینە، بەو هۆیەوە بەهاوڵاتی پلە سێهەم دەستنیشان كراون، یان بەمانای ناحەز ناسراون، بەتایبەتی كۆمەڵگەی ئیسلامی لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
هەركەسێك ناحەز بێت لەرووی كۆمەڵایەتیەوە، پێی دەگوترێت (دەڵێی قەرەجی)، ئەمانە بەهۆی سەربەخۆییانەوە لەژیان هیچ جۆرە پشتگیرییەك ناكرێن لەلایەن حكومەت و سیستمی حوكمڕانیەوە، هەروەك چۆن لە ساڵی 1925 فشار خرایە سەریان بۆ ئەوەی وەكو هاوڵاتی ئاسایی كار بكەن و ئەرك و ماف بەپێی دەستووری ئاڵمان و یەكێتی سۆڤیەت وەربگرن، ئاوها جارێكی تر لەساڵی 2010 لەفەرانسە دوور لەهەموو بەهایەكی ئینسانی لەژێر فشاری دەستووری فەرانساو تەواوی ئەوروپا، بەپێی یاسای وڵاتەكان لە كەمپەكانیان و شوێنی ژیانیان دەركران و جارێكی تر ژیانیان لێتێكچوو و تارادەیەكیش شار بەدەركران، بەڵام دواتر لەژێر گوشاری نێودەوڵەتی حاڵیان كەمێك باشتر بوو، بەڵام هەروەكو چۆن لە كوردستان ئەو گروپە كۆمەڵایەتی یە خراپ دەژین لە رووی مافەكانیانەوە یان بەهۆی شێوەی ژیانیانەوە، ئاوهاش لە ئەوروپا و ئەسكەندەنافیا دەژین. بەشێك لە لۆژیكی ئەوان بۆ ژیان ئەوەیە كە مادام هەمیشە لەژێر ستەمی بەردەوامدان، ئیدی پێویست ناكات خزمەتی ئەو وڵاتانە بكەن كە نە خاك و نە نەتەوە و نە زمان و نە كولتوورەكەیان موڵكی ئەوان نین، بۆیە هەمیشە لە دۆخی یاخیگەرێتی دەژین.
رێژەی قەرەج بە ژمارە
قەرەج لەتەواوی دونیا بوونیان هەیە، ئیدی بەپێی رێژەكانیان كەمو زیادیان هەیە لەهەر وڵاتێك و هەر ژمارەیەكیش دانرابێت وەكو سەرچاوە، تەنها نزیكەی یان تەقریبی دانراوە، چونكە ساڵ بەساڵ لە زیادبوونن و هیچ سیستمێكی جهانیش ناتوانێ ئاماری تەواوی ئەو گروپە جهانییە وەربگرێت، ئەویش بەهۆی ئەوەیە كە ئەوان جێگیر نیین لەوڵاتێك، بەڵام بەحوكمی ئەوەی كەمتر لەهاوڵاتی ئاسایی ئەو وڵاتانە و بەپێی ئەو رێسایەی كە خۆیان بۆ خۆیانیان داناوە و بووەتە بۆماوە بۆیان، هەمیشە دوچاری كێشە دەبنەوە، هەروەك بەپێی مێژوو لەتەواوی دونیا دوچاری كێشە و ستەمی میللی بوونەتەوە كە نموونەی بەریتانیا و ئاڵمان و فەرانسە و روسیا و لە میسر و ئێران و هیندوستان و هتد تا ئەو جێگەیەی ستەمی گەورەیان لێكراوە.
هەڵبەت ئەوان بەپێی رێژەیان لەتەواوی دونیادا كە زۆرن و پەرشوبڵاون ئەگەر یەك بگرن، دەتوانن داوای قەوارەیەكی سەربەخۆیی نیشتیمانی بكەن، بەڵام بەحوكمی ئەوەی بڕوایان بەسنوور و جوگرافیای تایبەتی نییە، تائێستا نەبوون و هیچ دەوڵەتێك یان وڵاتێكی سەربەخۆ بەناوی جیبس یان (قەرەج) نییە. جگە لەوەی بەناوی كۆمەڵگەیەكی یاخی لە ژیانی ئاسایی ناویان دێت، بەمەش كاریگەری لەسەر ژیان و زیادبوونیان كەوتووە، بۆ نموونە رێژەی قەرەجەكان تاساڵی 2010 بریتی بووە لەم ئامارە. (3).
رێژەی دانیشتوانی جیبسیەكان واتە قەرەج لە هەموو جیهاندا كە پشتی بەراپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان بەستووە، لە وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵاتی كە 90.4% مەسیحین و 4.4% ئیسلام و 5.1 تا ساڵی 2018. بەبێ ئایینن و دابەشی سەر كۆمەڵێك وڵاتی جیاوازی سەر بە كیشوەرەكان بوونە. لەوانەش
1: ئەلبانیا 720000 كەس هەن
2: ئەرژەنتین 3500000 هەزار كەس هەن
4: بۆسنیە 176000 هەزار كەس هەن
5: بەرازیل 732000كەس
6: بولگاریا 18000 كەس
7: هیرڤانستان 14000 كەس
8: چیك 12000 كەس
9: فەراسنە 300000 كەس
10: فێللەندا 10000 كەس
11: ئاڵمان 100000 كەس
12: یۆنان 200000 كەس
13: مەجەڕستان 190046 كەس
14: ئێران 110000 كەس
15: مەكەدۆنیا 53879 كەس
16: ئامریكا 1550000 كەس
17: پۆرتەكیز 40000 كەس
18: رۆمانیا 2000000 كەس
19: روسیا 183000 كەس
20 سلۆڤاكیا 92500 كەس
21: ئیسپانیا 800000 كەس
22: توركیا 1500000 كەس
23: ئینگلتەرا 1000 كەس
24: ئۆكرانیا 48000 كەس
25: فەلەستین و ئوردن. 283000 كەس
بێگومان ئەم رێژەیە بەردەوام لە زیادبوونە، چونكە خانەوادەكان بەهۆی هاوسەرگیرییەوە بەردەوام زیاد دەكەن.
ئەمانەی خوارەوە رێژەیەكی تری قەرەجن لە هەموو دوونیا تا ساڵی 2018
ئامریكا
1,000,000
(0.32%)
بەرازیل
800,000
(0.41%)
ئسبانیا
650,000
(1.62%)
رومانیا
621,573
(3.3%)
توركیا
500,000
(0.72%)
فەرنسا
500,000
(0.79%)
بولگاریا
370,908
(4.67%)
مەجەر 205,720
(2.02%)
یونان
200,000
(1.82%)
سلۆڤاكیا
189,920
(1.71%)
روسیا
182,766
(0.13%)
صربیا
147,604
(2.05%)
إیگالیا
130,000
(0.22%)
ألمانیا
120,000
(0.15%)
المملكە المتحدە
90,000
(0.15%)
مقدونیا
53,879
(2.85%)
المكسیك
53,000
(0.05%)
السوید
50,000 – 100,000
أوكرانیا
47,587
(0.098%)
البرتغال
30,000 – 50,000
(0.3%)
بەگشتی ئەم كۆمەڵگە بێناسنامەیە، واتە جیبس قەرەج، كۆمەڵگە بێناوو نیشانە، رێژەیان زیاتر لە 15 بۆ 20 ملیۆن كەس دەبن و رێژەكەش هەمیشە روو لە زیادبوونە، بەهۆی ئەوەی كە بەردەوام بەبێ فلتەر لەزاو زێدان و بڕوایان بە زۆبوون هەیە لەرەووی قەوارەی كۆمەڵایەتییەوە، هەم بۆ خۆیان و هەم بۆ كولتوورەكەیان و هەم بۆ شێوەی بەردەوامی ژیانیان، بڕوایەان وایە ئەگەر زیاد نەكەن نامێنن و لە ناودەچن.
هەڵبەت ئەو ئامارە لەگەڵ زیادبوونیانە وەكو هەر كۆمەڵگەیەكی تری بەشەری بەعینوانی نەتەوەیی، یان هەر شوناسێكی دیكە، لە تەواوی عێڕاق وەكو لێكۆڵینەوەیەكی مەیدانی هەیە لەلایەن رێكخراوی مافی مرۆڤی عێراقییەوە كراوە، رێژەی قەرەجەكانی عێڕاق بەوانەشەوە كە بەكاوەلی ناسراون كە لەخوارووی عێراق و دیالە و هتد هەن، سەرەتا رێژەكەیان بۆ 50 هەزار كەس بوونە و دواتر زیادیان كردووە بۆ نزیكەی 70 هەزار كەس، ئەگەرچی ئەمانە بەشێكی زۆریان رەوییان كرد بۆ ئێران و توركیا و دەرەوەی عێراق، وەكو هەر كۆچەرێكی دیكە، لەكاتێكدا ئەوان باوەڕیشیان بە نیشتیمان نییە، كەچی هەمیشە داوایان كردووە بۆ مانەوەیان لەم وڵاتە، تەنها ئەوە بووە بە ئاشتی بژین و رێگەیان لێنەگیرێت كولتوور و رەفتارە كۆمەڵایەتییەكەیان تێكبچێت، هەروەك ئەوەی كە لەلایەن مەلای ئیسلامەوە لە زۆر شوێنی عێراق ناچار بە چۆڵ كردنی ناوچەكەیان بن و لەو كارەش گەڕێن كە بەكاری سەما و سێكس و دەرۆزەكردن و دزو كوشتن ناسراون ئەوان، ئەم تۆمەتانە پێشتر لەلایەن ئەوروپاوە دەرهەق بە جیبسەكانی رۆژئاوا دەگوتران.
بەهەر حاڵ ئەوان بۆیە بەگشتی ئەم گروپە كۆمەڵایەتییە خاوەن كولتوورە جیاواز و یاخییە لەهەموو رەفتارێكی باوی كۆمەڵگە جیاوازن. چونكە خاوەنی سەنتەرێكی بڕیاردانی ئاینی و سیاسی نین تاكو بەرگرییان لێبكرێت لە ناوەوەی وڵات و لەدەرەوەی وڵات، خاوەنی سەنتەرێك نیین بۆ كۆكردنەوەیان و ئاماریان ساڵانە نوێبكرێتەوە تاكو بزر نەبن لەنێو كۆمەڵگەكانی دیكە، هەر ئەمەشە كە ئامارێكی درووستیان نییە لەدونیا، مەگەر سەنتەرە تایبەتەكانی سۆسیۆلۆژیای جیهانی، یان نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو رێكخراوانەی كە بەگرینگییەوە تەماشای ژیانی گروپە بێناونیشانەكان دەدەن، ئەوان ئەو ئامارانە نمایش دەكەن بۆ میدیاكان و سەنتەرە سۆسیۆلۆژییەكان، تاكو خویندنەوەیان بۆ بكرێت، ئەم جۆرە سەنتەرەش لە كوردستان نییە، تەنها لە رۆژئاوا هەیە ئەویش بۆ لە قاڵبدانی جیبسییەكان واتە قەرەجەكانە كە هیچ شوناسێكیان نییە و ناشیاندەوێ شوناسی دەوڵەتیان هەبێت، وەختێك هەر كۆمەڵگەیەكیش دەوڵەتی نەبوو كێشەی ئامار درووست دەبێت، بۆیە نەزانراوە ئایا چەند زیادیان كردوە و چۆن زیادیان كردووە و چۆن شێوەی ژیانی ئاسایی و هاوسەرگیرییان گۆڕانیان بەسەر هاتووە و چۆن لەگەڵ ژیانی كۆمەڵگەی جێگەوتە كە كۆمەڵگەی ئیسلامییە، بووەتە بەرپرسی ژیانی ئەوان، ئەمە پرسیارێكە هێشتا وەڵامی جددی وەرنەگرتووە كە حەتمەن ئەوانیش وەكو كەمینەكانی دیكە لەژێر فشاری گوتاری باوی ئاینی و كولتووری كۆمەڵگەدان، جگە لەوەش خۆیان بەشێكن لە هۆكاری بزر بوون و لەناوچوون و بێ مافی ئینسانی پلەیەكی عێڕاقی، چونكە ئەوان بڕوایان بە نیشتیمان نییە تاكو خزمەتی بكەن و دەوڵەتیش بەبێ لەبەرچاوگرتنی جیاوازی كولتووری بەرگرییان لێبكرێت.
كۆچكردن دیاردەیەكی جیهانی
بۆ ئەوەی لقی جیاواز نەكەینەوە و پرسیاری دیكە نەخەینە سەر ئەم گروپانە و وڵامەكەی قورس بێت و ئاڵۆزی بۆ خوێنەر درووست نەكەین، تەنها لەوێوە دەستپێدەكەم كە كۆچ چییە و بۆچی قەرەج لەرێگەی كۆچەوە پەرشوبڵاوبوونەوە.
كۆچ دیاردەیەكی جیهانیە و لەوەتەی كێشە و ململانێ هەیە لەنێوان چینەكان و گروپە كۆمەڵایەتییەكان و كۆمەڵگەكان و هەموو ئەوانەی كە لەسەر كێشەی زەوی و زار و موڵك و سامان یەكتر، هەروەها ترس لە دەسەڵاتی زۆرینە و دەسەڵاتی گوتاری زاڵی ئایین و زۆرینەی كۆمەڵگە كە رێگەیان لە ئازادی ئەوانی دیكەی كەمینەی بەرتەسك كردۆتەوە، مەسەلەی كۆچ تا هاتووە زیاتر بووە بەرەو ئەو شوێنانەی كە ئومێدێك هەبووە بۆ ئاشتی و ئارامی و ئاسایشی كۆمەڵایەتی بۆ ئەوانەی كە شوناسیان ناسراو نییە، یان بەهای كەمترە لەو شوناسانەی تر كە لەلایەن دەوڵەتەوە ناسراوە و ئیعتیباری هەیە.
“بەزۆر كۆچ پێكردن یان دەركردنی جیبس یان قەرەج لەتەواوی دونیا یەكێك لە هۆكارەكانی یاخیی بوونیانە دەرهەق بە سیستم و دەستووری وڵاتان، (لە نێوان ساڵانی 1497 و 1774 146) بڕیار لە دژی جیبسییەكان دەركرا كە زۆربەیان داوای ئەوەی دەكرد جیبسییەكان لەو شوێنانە دەربچن كە نەتەوەی ئاڵمانی تێدا نیشتەجێن”. (4). بەڵام پێدەچێ جیبس واتە قەرەج وەكو كولتووری هەمیشەییان كە یاخین لە هەموو یاسایەكی نێودەوڵەتی، ملیان بەو بەزۆر كۆچپێكردنیان نەداوە، هەروەك ئەوەی كە لە كوردستانیش ئەو یاخیگەرێتییە هەبوو كە شوێنە ئارەزوومەندانییەكانیان لێسەندرایەوە و قەبوڵ نەكرا و بوو بە كێشە.
بەو هۆیەوە كە قەرەج خاوەنی كێشەی شوناسیان هەبووە بۆیە گەڕاون بەدوای شوناسێك كە دونیا بیانناسن، ئەوەی كە ویستوویانە لە دۆخی كشتوكاڵی و جوتیارییەوە بیگوازنەوە بۆ نیمچە سەرمایەداری كە قۆناغەكان خۆیان دەگواستەوە ئیدی” ناچار بوونە بەدوای كارێكەوە بن كە جیاواز لە كاری كۆمەڵگەكانی تر بێت، ئەوانەی تا ئێستا كاری دەستی و درووستكردنی خۆشی بۆ هەژارانی هیند، ئەگەر سێ بەردەكە وەكو دیاری كراوە و بەپەنجەكانی دەست بانگەوازی بۆ دەكرا، هەروەك ئەوەی كە بە خەڵوزی گیایی وەكو نەوت بەكار دەهات، بەمەش راهاتوون كە وەكو ئاسنگەری سەرەتایی رەفتاری خۆیان لە ئاسیای ناوەڕاست و شەڕی نەسر بپارێزن، هەروەك ئەوەی كە جەنگیزخان پێویستی پێ بووە، ئەوانیش كردوویانە”. (5). ئەم لێكۆڵینەوەیە لە ئاستی دونیادا بۆ ئەم كۆمەڵگە بێ شوناسەی كە بە هێزی كاری خۆیان و بە دەستی كاریان كە ئینسانیان كردووە بە كاڵایەك بەرهەمهێنانی بەشەری و بەدەستهێنانی هەرچی زیاتر ماڵیات و بە مولكیەت كردنی هەموو ئەو دونیایەی كە ئەوان خەونی پێوەدەبینم، ،سێ گروپی لە باسێكی گەورەدا جێگەی دەبێتەوە، بەڵام لێرەدا بۆمان دەردەكەوێ كە قەرەجەكان هەمیشە بۆ ئەوی خۆیان بپارێزن و زیاتربن لەوەی هەن لەسەر ئاستی دونیادا، بۆیە بەناچار دەستیان بردووە بۆ سەنعەت، هەر ئەوەی كە هونەری كەرەستەكانی رۆژانەی منداڵ بەخێو كردن و هونەری گۆرانی بێژی و دانسازی و فاڵگرتنەوە، بۆیە بەناچار دەست بۆ سەنعەتی ئاسنگەری و زێڕنگەریش دەبەن، لەكاتێكدا دەركەوتووە كە تەنها سابیئەكان خەریكی دۆزینەوە و چاككردن و جوانكردنەوە و دیزانكردنی زێڕ كاریان كردووە، نەك كۆمەڵگەیەكی تر، بەڵام بەحوكمی ئەوەی كە قەرەج و هیندەكان كۆنترن لەو گروپانەی تر بەپێی ئاینناسی و بەپێی تێكستەكەی خۆیان، بەڵام لەراستیدا قەرەج كۆنترین گروپ و كۆمەڵگەی ئەم ناوچەیەن كە رۆهەڵاتی و نیمچە ئەوروپی ناسراون.
لەراستیدا جیاوازی بنەچەیی هەن كە دەیسەلمێنن جیب سیان قەرەج، ئەوان كۆمەڵگەیەكن بەناوی قەرەج ئەویش دەركەوتووە لە ئەنجامی كۆچەوە گەشەیان كردووە و ئەوانیش قەرەجی كالدیراش و خیتانو و مانوشە.
قەرەجی كالدیراش: ئەمانە قەرەجی رەسەنن وەكو خۆیان ئیدیعای بۆ دەكەن، بەر لە هەرشتێك ئەمانە مەنجەڵ پاككەر و زەڕەنگەر بوونە، كالدێر مانای مسە و بە ئیسپانیاكەشی كە ئەو ناوەیان بەسەردا دابڕاوە، لە فەڕانسییەوە هاتووە، ئەوان لە ناوچەی باڵكانەوە هاتووە و دابەشی سەر پێنج گرووپ بوونە.
“1: لۆڤاری: ئەمانە هەنگاری بوون چونكە لە هەنگاریا بەشی زۆری ژیان لەوێ بەسەر بردووە و
2: بۆیهاس: بەر لە جەنگی جیهانی یەكەمەوە لە ترانسلڤانیاوە هاتوون و زۆربەیان ئاژەڵ بەخێو دەكەن و بەتایبەتیش لە فەرانسە بوونە و ئەسڵیان ئەوێسە.
3: لۆری و ئولولی: ئەوان فردۆسییان پێدەگوترێت و لە هیندەوە سەرچاوەیان گرتووە.
4: چوراری: ئەوان لە دووری كاڵدیراش دەچین و ئاشوراشیان پێدەگوترێت.
5: ئەوانەی ئامریكایان جێهێشت: ئەمانە ناوێكی سەیریان بەسەر دەسپێنرا، چونكە لە توركیاوە بەرەو ئەوروپا چووبوون.
مانووش: ئەمانەش گروپێكن بریتین لە چەند گروپێكی بچوكتر، ئەوانیش بە ڤالیسكان كە خاوەنی شانۆكاری گەڕۆكن و گایگیكان كە گوندنشینی ئەوروپی و بە دابو نەریتی خۆیانەوە ماونەتەوە و پیامونت كە ئیتاڵیین”. (6). ئەمە جگە لەوەی گروپی دیكە هەن كە لەژێر ناو و ناونیشانی جیاواز ناسراون و دەژین، كە هەندێكجار تەشیرییان پێدەكرێت و بە فاڵچی و خەڵكی خراپ ناسراونلە كاتێكدا هیچ خاڵێكی هاوبەشی لەنێوانیاندا نییە و تەنها ئەو شێوە ژیانە نەبێت كە بڕوایان بە نیشتیمان و خاوەندارێتی نییە، هەر وەها لیستێكی تر كە 14 گروپی ترن و ئەوانیش هەمان سیفتیان هەیە و خۆشیان بە قەرەج دەزانن.
شێوەی هاتنایان بۆ كوردستان
بەپێی تێڕوانینی كۆمەڵناسەكان و رۆژهەڵاتناسەكان بێت، قەرەجەكان یان ئەو گروپە بێناونیشانەن كە زیاتر لە ناوێكیان هەیە، لەسەدەی بیستدا لەهەردوو رێگەی سنووری ئێران لەلایەك و لە سوریا لەلایەكی ترەوە هاتوونەتە عێڕاق و ناوچەكە، ئەم كۆمەڵەیە لەئێران و رۆمانیاوە هاتوون بۆ عێڕاق و پێیان دەوترێت هیندۆ ئەوروپی، بڕوایەكیش هەیە لەرووی مێژووییەوە لە هیند و ئەفغانستانەوە هاتوون و لەگەڵ دانیشتانی ناوچەكە كە ناوچەی عەرەبییە تێكەڵ بوون و لەوان منداڵییان بووە و بەو هۆكارەش شێوەی دەموچاویان گۆڕاوە،
قەرەج لەهەر چوار پارچەی كوردستان بونیان هەیە، بۆ نموونە لەكوردستانی ئێران زیاتر لە 745000 هەزار كەس دەبن بەشێوەیەكی پەرشوبڵاو كە بەردەوام روو لەزیادبوونن و زیاتر لە هەر كۆمەڵگە و نەتەوەو پێكهاتەیەك مناڵیان دەبێت و بەشێوەیەكی نا ئاسایی زیاد دەكەن، لەكوردستانی توركیا 15000 كەس هەن بەهەمان شێوە دەژین، لەكوردستانی سوریا 45000 كەس هەن زۆرترن لە پارچەكانی تر، لەكوردستانی عێڕاق نزیكەی 3000 كەس هەن و دابەشبوونە بەسەر هەر چوار پارێزگای دهۆك و هەولێر و سلێمانی و كەركوك و بە پێچەوانەی بەشەكانی تری كوردستان روو لە كەم بوون دەكەن، ئەمە لەكاتێكدا لە شارەكانی دیالە و دیوانییە و باشوری بەغدا و ناسرییە هەن، بەڵام لەوێ بە كاولی و زەت ناسراون، بەڵام لەبەر ئەوەی ئامارێكی تەواو لەبەردەستدا نییە ساڵانە سەرژمێرییان بۆ بكرێت، بۆیە بەوردی نەزانراوە بەگشتی چەند كەس دەبن لەكوردستان و چۆن دابەشبوونە و چەند خێزانیان جێگیر بوونە لە ناوچەكانی كوردستان و عێڕاق، بەپێ تێگەیشتنی مێژوونووس و كۆمەڵناسی عێراقی ( علی عبدلحمید و رزاق حكیم) كە لە زانكۆی بەغدا وانە دەڵێنەوە، بەپێی گواستنەوەی ماڵ و حاڵیان و بەپێی ئەوەی كە ناچنە بەردەم ئاماری گشتی وڵات و ناپەیوەستن بە یاسای وڵاتەكەوە، بۆیە بە تەواوەتی نەزانراوە چەند كەسن و چۆن دەژین و لە كەمی دەدەن یان زیاد دەكەن، بەڵام رەگوریشەیان لە هیندو و ڵاتانی میسر و دەرەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هاتووە، لەدوای سەدەی چواردە و پانزەوە هاتوونەتە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دابەشی سەر وڵاتانی وەكو توركیا و عێراق و سوریا و میسر و لوبنان و هتد بوونە و نیشتەجێبوونە، ئەوان كە زیاتر لە 150 هەزار ساڵ دەبێت هاتوونەتە عێراق و بوون پێكهاتەیەكی ناسراوی كۆمەڵایەتیی و لە تەواوی شارەكانی عێراق بەناوی قەرەج و كاولی و كۆچەر لەگەڵ پێكهاتەكانی دیكەی عێراق دەژین، ئیدی بەهۆی ئەو پیشە بۆ ماوەییانەی كە لەباب و باپیرانەوە بۆیان ماوەتەوە، وەكو سیحر و فاڵ گرتنەوە و هونەری دەهۆڵ و زووڕنا ژەنین و سواڵ كردن و هت دبە قەرەج و دۆم ناسران و بەردەوام بوون لە ژیان تاكو ئێستا.
پێشەیەكی دیكەی نهێنییان هەیە كە سیحر و فاڵگرتنەوە و دەست خوێندنەوەیە بۆ ئەو كەسانەی كە نیاز و مەزارێكیان هەیە و نەهاتۆتە دی، ئەو پیشەیە وەكو ئاشكرایە بۆ كۆمەڵناسەكان كە لە وڵاتی هیند كە وڵاتێكی پڕ لە نهێنیی و ئەو هونەرەیە لەوێوە هاتووە بۆ رۆژهەڵات و بۆ عێڕاق، ئەوان هێندە مومارەسەی ئەو سرووتەیان كردووە و ئەوەندە ئەزموونیان لە كێشە هاوچەشنەكان وەرگرتووە، دەتوانن نهێنی كەسەكان بزانن و بەناوی دەست خوێندنەوە وە خەڵك هەڵبخەڵەتێنن و پوڵ پەیدا بكەن، “یان ئەوەی شروبێك بەكار دەهێنن بۆ خەواندنی كەسێك ئەگەر بیانهەوێ دزی بكەن لەماڵەكە یان لەو دوكانەی مەبەستیانە و كە ئەمە رووی داوە، ساڵی 1445 سەرەتای چوونە ژوورەوەی قەرەجەكان بۆ فەرانسە، حوكمی سوتانییان بەسەر كۆمەڵێك قەرەج دا، ئەویش بە هۆی كە زانییان پێاوێك هەیە بەناوی (جیل مالدیتۆر) كە چۆنییەتی ئامادەكردنی جورعەیەك لە دەرمان كە دەركەوتووە ئەوەی بیخواتەوە دەیخەوێنێ و وەكو مردبێت، ئەمە كە سیحر بووە لە پێناو دزین و وەشاندنی زیانێك بەو كەسەی كە دەوڵەمەندە یان شتێكی هەیە، یان ئەوەی جارێك شەعوەزە بەواتای فاڵی بۆ كەسێكی ئاسایی گرتۆتەوە و پێڵاوەكانی لەبەرچاو كردووە بە ئاژەڵ و دواتریش دەركەوتووە ئەوە پێڵاوەكەی خۆیەتی، ئەمە بۆتە ئەزموون و دواتر لەسەر ئەمە حوكم دراوە”. (6). ئەم پیشەیە كارێكی گەرۆكە و بەنێو ماڵان و بەتایبەتی ژنان موشتەری ئەوەن و لە بازاڕیش دوكاندار و شوێنی پیشەگەرەكان، بەهەر حاڵ قەرەجەكان لەدوای ئەوەی كۆمەڵێكیان لەكوردستان دەگێرسێنەوە، ئیدی هەر بەكۆچەری و بەكارێكی تایبەت و سەربەخۆوە خەریك دەبن، هەندێ لەو خێڵانە خۆیان بەموكری دەزانن، هەندێكیان لەسەردەمی كۆماری كوردستان لە موهابادەوە واتە لەدوای ساڵی 1945 وە لەئێرانەوە هاتوون بۆ كوردستانی عێڕاق، سەردەمێك وەكو سەرباز بەكارهێنراون، لەساڵی 420 بەر لەدایك بوون لەكتێبی فیردەوسیدا هاتووە ئەم نموونەیە، قەرەج 21 هەزار كەس بوونە و لەوڵاتی هیندستانەوە بڵاوبوونەتەوە و مێژووەكەیان پەیوەندی بەچاخی ناوەندەوە نییە، “گروپێكی دیكەی جیبسی واتە قەرەج ئیتنیكی پێكدەهێنن كە رەگەكەی دەگەڕێتەوە بۆ باكوری هیندستان، پێدەچێ یەكانگیربوون و دەركەوتنیان وەكو گروپێكی ئیتنیكی جیاهەڵكەوتوو لەدوای ئەو كاتەوە بێت كە هیندستانیان جێهێشت، هەرچەندە تەنها لە نەوەكانی ئێستایاندا هەوڵیاندا نیازپاكی هۆشیاری مێژووییان گەشە پێبدەن، ئەوان كولتوورێكی نووسروایان نییە، واتە رابردووی ئەوان لە هیندستان سڕاوەتەوە”. (7). كەسێك بەناوی فەتاح موكری كە خۆی قەرەجە و شارەزای بڕێك لە مێژووی خۆیانە و لەبادینان دەژی و بۆ مێژوو دەڵێ” قەرەج كۆچەرین و ناوچەی بەرواری ژوور و بەرواری باڵا و بادینان هەیە، ئێمە كارمان دارتاشییە، ئێمە لەئەسڵدا موكورین و خۆشمان بەموكری ناوچەی رۆژهەڵاتی كوردستان دەزانین”. واتە بەقسەی ئەم پیاوە بێت ئەوان كوردن و تەنها جیاوازیان ئەوەیە كە كۆچەرین و هیچی تر، بەڵام بۆ سەلماندنی ئەم قسەیە هیچ لە مێژوونوسانی كورد ئەوەیان نەسەلماند كە ئایا راستە ئەوان موكریین، یان نا؟ وەڵامەكە رۆشن نییە.
هەندێكی دیكە لەو خێڵانە شێوەی كاركردنیان جیاوازە، بۆ نموونە خێڵی (جیڤوتسەر) كە دیكۆری خانوو دروست دەكەن، (جیوباتوری) خێڵێكی دیكەن و كاریان دروستكردن و چاككردنی پێڵاوە، (جوستووراڕی) بنەماڵەیەكی دیكەن كە خەریكی پاككردنەوەی فافۆن و مس و قاپ و قاچاخن، (لیگوڕاڕی) بنەماڵیەكی دیكەن كە خەریكی چەقۆ تیژكردنەوە و كەرەستەی چێشتخانەن، (مەستەری) بنەماڵەیەكی دیكەن كە خەریكی درووستكردنی دەرگا و پەنجەرە بوونە تائێستا، (روگاری) خەریكی دارتاشی بوونە و هەموو جۆرێك كەرەستە لەدار درووست دەكەن و دارەكەش لە بازاڕ دەكڕن یان بەشێوەی نایاسایی پەیدای دەكەن و بەكاری دەهێنن بۆ بژێوی ژیانی خۆیان.
(هاشم عەلی) یەكێكە لەو بنەماڵەیە و باس لەكاری دەستی دەكات و باسی دەستی كار دەكات و دەڵێ” كاری ئێمە درووستكردنی گۆچان و تیرۆك و بێژنگ و لانكەی منداڵانە، ئەم كارە لەباب و باپیرمانەوە جێماوە و خەریكین بۆ مناڵەكانیشمان بەجێی دەهێڵین و فێریان دەكەین”. هەڵبەت لەنێو قەرەجیش بنەماڵەی جیاواز هەن كە كاریان جیاوازە، (زاڵاتاری) بنەماڵەیەكن كە خەریكی دۆزینەوەی زێڕن، (زەوتاریش) خەریكی ئامێری مۆزیك و هونەرن، (جەنگیز باهیر) یەكێكە لەو كەسانەی كە لەبنەماڵەی زەوتارییە و لە گفتوگۆییەكی كۆمەڵناسیانەدا و بەهۆی تێگەیشتنی زیاتر لەهەندێكیان كە پێی خۆشە نووسەر لەسەر گروپەكەیان بنووسێت و بكەونە بەرچاو و پەراوێز نەخرێن، ئەو بۆ دۆزینەوەی رەگوڕیشەی ئەم پێكهاتەیەدا باسی خۆیان دەكات و دەڵێ ” من باس لە دیاردەكانی تر ناكەم، بەڵام ئەم پیشەیەمان لەباوكەوە بۆ بەجێماوە و ئێمەش درێژەمان پێداوە و خەریكین منداڵەكانیشمان رادەهێنین لەسەر هونەری زوڕنا ژەنین و دەهۆڵ و موزیك”. ئەوان واتە كەسە بەتەمەنەكانیان زۆر ئیسڕار واتە جەخت لەسەر كارەكەیان دەكەن وەكو كولتوور و وەكو موڵكایەتیان كە وەكو خۆیان دەڵێن رەسەنایەتیان بەوەوە بەستراوە، ئەگەرنا بزر دەبن و ئەوەندەش نامێنن كە ئێستا هەن، بۆ ئەمەش لەرێگەی مناڵەكانیانەوە خۆیان بەرهەمدەهێننەوە و برەو بە هونەری میللی تایبەت بەخۆیان دەدەن.
ناسنامە و شوناس.
قەرەجەكان بەگشتی لەهەموو جهاندا بە ئارەزوو خۆیان بەبێ لەبەرچاوگرتنی نیشتیمان سنوور دەبڕن، ئەوان هەر لەسەرەتای هاتنیانەوە بۆ كوردستان واتە لەئێرانەوە بۆ عێراق، هەروەها بۆ كوردستان بەتایبەتی چونكە زمانەكەیان نزیكە لە كوردییەوە، كۆمەڵێك بوون بەبێ ناونیشان و بێ ناسنامەی یاسایی، تائەو جێگەیەی كە لەڕیزی سوپای عێڕاقیش كە سوپایەكی بە دیسپلین بوو لەجەنگدا بوو، ئیدی بۆ كەس نەبووە خزمەتی سەربازی نەكات و بەئازادی بژی خۆی بێدەبەربەست بكات واتە ئیلتیزام نەكات، كەچی ئەوان بەهۆی ئەوەی كۆمەڵێكن جیاواز لەخەڵكی تری خاوەن كولتووری دیاریكراو یان ئایینی دیاریكراو یان شوناسی دیاریكراون، بەپێچەوانەی هەموو عێراقییەكەوە لەئاستی دەوڵەت ئامادەیی خزمەتی سەربازی نەبوون و لێبوردنی گشتیان بۆ دەركرابوو، چونكە وەكو كۆمەڵگەی جیاواز و گروپی جیاواز و كولتووری جیاواز و كاری جیاواز لەخەڵك بە گشتی و بە پێی وەرز لە جوگرافیای جیاواز ژیاون، بۆیە هەر رۆژێك لەشوێنێكی جوگرافی باكور یان باشوری كوردستانی نیشتەجێ دەبوون و حكومەتی عێراقی ئەو وەختیش تائەو جێگەیەی كە ئەمنیەتی جەنگی عێراق ئێران تەنگی پێهەڵنەچنین، داوای خزمەتی سەربازی و دەركردنی ناسنامەی لێنەكردن، بەڵام دوای ئەوەی حكومەتی عێراقی جەنگی لەگەڵ ئێران دەستیپێكرد و فشاری بۆ هێنان و ناچاری كردن بەپێی دەستووری عێراقی خزمەتی وڵات بكەن.
ئیدی لەساڵی 1981 وە كە جەنگی نێوان عێراق ئێران دەستیپێكرد، ئیدی بەفەرمی حكومەتی عێراق داوای لەقەرەجەكان كرد، ئیدی بچن بەرەو دامودەزگای حكومەت و خۆیان ناونووس بكەن و ناسنامە دەربكەن و ببن بە خاوەنی شوناسی عێراقی، ئەوەبوو دوای یاخیبونێكی زۆر، ناچار بەوە كران ناسنامە دەربكەن و بوون بەخاوەنی ناسنامەی باری كەسی و لەو رێگەیەشەوە هاوسەرگیرییان لەدادگاكانی حكومەت تۆمار دەكرا كە پێشتر لەهیچ دەزگایەكی حكومی ناویان نەبوو، بەتایبەتیش بەڕێوەبەرایەتی نفوس و رەگەزنامەی عێراقی و ئێستاش ناسنامەی عێراقیان هەیە و بگرە ناویان لە ئاماری عێراقیش هەیە مە پیتاكی خۆراكیشیان هەیە و سەر بەو ئامارە گشتیەن كە نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ عێراقیان كردووە.
ئەم حاڵەتە لە ئەوروپاش هەبوو كە بەهۆی ملنەدانیان بۆ خزمەتی سەربازی رێوشوێنی یاسایی گیرایە بەر، ” یەكێك لە نموونە روونەكانی ئەم شێوازە سیاسەتە لەلایەن هامبۆرگ ئیمبراتۆریای هنگاریای رۆژهەڵات ەوە لە بڕیارێكی ساڵی 1762 كە لەلایەن دادگای پاشایەتی ڤییەنناوە دەرچووبوو، پیادە كرا، تیایدا هاتبوو جیبسییەكان لەم وڵاتەدا هاوڵاتی شەرەفمەندن و داخوازی بەشداریكردنیان لە خزمەتی سەربازیدا كراوە لە ساڵی 1768 دا ژمارەیەك بریار لە هەنگاریا دەرچوو، ئامانجەكەش نیشتەجێكردنی جیبسییەكان لە شوێنی بەردەوام و وازهێنان لە پیشە نەریتییەكانی خۆیان”. (8). قەرەج و دۆمیش كە دوو گروپی جیاوازن تارادەیەك لەیەكتر، چونكە هەر گروپێكیان لەناوچەیەك ناوێكیان هەیە و بەشێوەیەك مامەڵە لەگەڵ ژیان و لەگەڵ ئەویتردا دەكەن بۆ ئەوەی خۆیان جودا بكەنەوە لەخەڵكی ئاسایی، ئیدی بەهۆی دەركردنی ناسنامەوە كە بوون بەهاوڵاتی فەرمی عێراقی، شێوەی خاوەندارێتی و كڕینی زەوی و خانوو دەستیان پێكرد و وەك هەر هاوڵاتییەكی دیكەی عێراق، رێورەسمەكانیان گۆڕی لەئاستی خاوەندارێتی كە شێوەیەك بوو لەناچاری، چونكە ناچار بە خاوەندارێتی كران لەهەموو بوارێكی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری و ئەخلاقیش، بەڵام سەرەنجام هەر خۆیان بەدۆم یان قەرەج زانییوە، جیاوازییان لەنێوان خۆیان و لە بوونی كەسێتی كولتووری و قەوارەیی كۆمەڵگە جیاوازەكەیان نەزانیوە.
یەكێك لە كێشەكانی قەرەج نەناسینی مێژووی خۆیان، نەبوونی گۆڕستانیانە، بۆ نموونە ئەوان لەبەر ئەوەی گۆرستانیان نییە كە هۆكارەكەی ئەوەیە “هیچیان لە نێو رەشماڵ یان شوێنی كاتی خۆیان نامرن، یان لەسەر شەقامەكان یان لەنێو كۆڵانەكان یان لەشوێنێكی نادیار دەمرن، ئەگەر قەرەجێك نەخۆش بكەوێت دەیبەنە دەرەوەی رەشماڵەكە و چەند شاهیدێك بەدیارییەوە دادەنیشن بەبێ ئەوەوی نەخۆشەكە شعووری پێبكات، دوای مردنی نەخۆشەكە بە ماوەیەكی دووروو درێژ، پاش ئەوەی جەستەی مردووەكە دەشۆردرێت بە ئاوی سوێر، واتە ئاوەكە خوێی تێدابێت، جلو بەرگی نوێی لەبەر دەكەن و بۆ ئەوەی مورتاح بێت تاكو گەشتێكی دووروو درێژی پڕ خۆشی بكات، پاشان عەشیرەتەكەی دەیهێڵنەوە بۆ ماوەی چەند رۆژێك و پاشان لەگەڵ ئەو شتانەی كە پێویستی پێی بووە و بەكاریهێناوە لە ژیانی رۆژانەی خۆیدا بۆ ژیانی داهاتووی كە جیهانی نادیارە، ئیدی ژێرخاك دەنرێت، لەوانەش چەتاڵ و كەوچك و كەرستەیەكی موزیك تاكو بە حوزنەوە بیژەنێ لەكاتی دڵتەنگیدا و پاشان خێزانی مردووەكە هەڵدەستن بە دابەشكردنی پوڵەكەی بەسەر شاهیدەكاندا تاكو خاوەنی مردووەكە لە بیری بچێتەوە”. (9).
ئەم نەریتە دوور نییە گشتگیر بێت بۆ هەموو قەرەجەكانی دونیا، بەڵام بەهۆكاری ئەوەی كە ئەوان جێگیر نین و لەشوێنێك نامێننەوە تاكو داب و نەریتی خۆیان بەكاربهێنن یان بە پێچەوانەوە ببن بە پێكهاتەیەكی تر، بۆیە ئەم داب و نەریتە لەشوێنێكەوە بۆ شوینێكی تر جیاوازی هەیە و لە كوردستان لەم بانگەوزا و نهێنیەم نەبیستووە، یان نەبینراوە تاكو ئەوان گەواهی بدەن كە لانیكەم ئەو نەرییتەیان هەیە، یان هیچ نەبێ شێوەیەك لەو نهێنیە بزانن، بەڵام تائێستا ئەوەی نهێنیە ئەوەیە كە ئەوان هیچ گۆڕستانێكی تایبەتیان نییە و بڕواشیان پێی نییە، هەروەك ئەوەی كە لە دونیای دەرەوەی كوردستانیش گۆڕستانێكی تایبەتیان نییە بەناوی گۆڕستانی قەرەج، تاكو پێی بناسرێنەوە، ئەمەش ئەوە دەگەێنێ كە ئەوان بڕوایان بە نیشتیمان و بوونی كیانی جۆگرافی هەبێت، هەروەك ئەوەی لە سەرتاسەری دونیادا ئەو ئینتیمایەیان نییە.
باری كۆمەڵایەتی
ئەم كۆمەڵە خەڵكە، لەرووی كۆمەڵایەتییەوە ژیانێكی تایبەتییان هەیە، ئەگەرچی گروپێكی داخراو نیین لە رووی كۆمەڵایەتییەوە بگرە زۆر كراوەترن و فلتەرییان بۆ نهێنییەكانیان و بە ئاشكرا قسەی دڵی خۆیان دەكەن و شانازیش بە قەرەج و دۆم بوونیان دەكەن.
خوێندن لەلای قەرەجەكان زۆر بەكەمی دەبینرێت و وەكو گروپێكی خوێندەوار دەركەوتوون، بەڵام لەبورای بەرهەمهێناندا لێهاتوون و كاری دەستی دەكەن، نموونەش دارتاشی و درووستكردنی لانكەی منداڵ و ئامێری هونەری وەكو دەهۆڵ و زووڕنا و دەف و بێژنگ و تیرۆك و هتد، بەمدواییە واتە لەدوای ساڵانی 2007 ەوە هەندێكیان بوون بە شارستانی و منداڵەكانیان چوونە بەر خوێندن و رەفتاری كۆمەڵایەتی و شێوەی ژیانیان گۆڕاوە و ناناسرێنەوە كە قەرەجن، هەندێكیشیان تا ئێستا موكوڕن لەسەر ئەوەی كە پێویستیان بە خوێندن و نووسین نییە و منداڵەكانیشیان ناخەنە بەر خوێندن.
قەرەجەكانی كوردستان، كوردستان بەدڵی خۆیان و دونیاش بەوڵاتی خۆیان دەزانن، چونكە ئەوان جوگرافیایەك شك نابەن بەناوی وڵاتێك بۆ قەرەج كە سنووری هەبێت، هەروەك ئەوەی هەمیشە كۆچەرین و زەویی و خاكی تایبەتیان نییە. ئەوان سەر بەهیچ ئاینێك نیین لەكوردستان مەگەر ناچار كرابن خۆیان وەكو موسڵمان پێناسە بكەن، بەڵام لە وڵاتانی وەكو ئیتاڵیا و ئیسپانیا و ئامریكای لاتین و فەرانسە بەشێكیان كریستیانین و لە هیندوستانیش بەشێك بێ ئاینن و بەشێك هیندۆسین و بەشێك كریستیانین، بەڵام بەهۆی شێوە ژیان و تێكەڵبوونیان لەگەڵ ئەو ئاینانەی كە لەكوردستان هەن، دابەشبوونە و هەندێكیان سەر بەئایینی ئیسلامن و هەندێك بوونە بەمەسیحی و هەندێكیشیان تائێستا بڕواداری هیچ ئاینێك نین،
بەڵام خودا پەرستن و بەبێ هیچ ئایینێكی دیاریكراو، یان ئەوەی مەلا یان قەشە یان شیخێكیان هەبێ. بەڵام دەم سپیان هەیە، واتە پیاوێك بەناوی هەموویانەوە وەكو سەرگەورە مامەڵە دەكات و بەناوی ئەوانەوە دەتوانێ قسە بكات و بڕیار بدات و كێشە كۆمەڵایەتییەكانیان بۆ چارەسەر بكات، یان بڕیار بدات چۆن و بۆ كوێ كۆچ بكەن. لەهەندێك شوێن موختاریشیان هەیە كە هەڵبژێردراوی ئەوانن، بەرەزامەندی دەسەڵاتی ناوچەكە كراون بە موختار، ئەمەش بۆ راییكردنی كاروبارەكانیانە لەدامودەزگاكانی حكومەت.
(بیرادەر) كە ناوی رەسەنی قەرەجە و بەشێك لەو ناوانەی دیكەی وەكو ناوی موسڵمانان و عەرەبی، نازناو یان سەپێنراوە بەسەریاندا، بۆیە ئەم ناوە دیارە كە سەربەخۆییەكی قەرەج و دۆمی پێوە دیارە، ئەو كەسێكە لەسەر قەرەجەكان شارەزایی هەیە و باس لەوە دەكات كە ئەوان شانازی بەخۆیان دەكەن و گوتی” ئەوان كە قەرەجن مانای عەیبە نییە، بەڵكو ناسنامەی نەتەوەیی ئەوانە، وشەی قەرەج لەلای ئەوان مانای ژیانە بەو شێوەیەی ئەوان دەیانەوێ، نەك ئەوەی مرۆڤێكی خراپ بن كە وەكو خەڵك پێناسەی لەو جۆرەی بۆ داناون”. لەراستیدا ئەم قسەیە لەهەموو كەسێكی قەرەج منداڵ تا گەورەیان دەبیسترێ، چونكە بەهۆی نەبوونی سەقامگیرییان هێندە سوكایەتیان پێكراوە، تاڕادەی ئەوەی كە گومانیان لەلای نەوەكانیان درووست كردووە كە عەیبن، چونكە وەكو خەڵكی ئاسایی ناژین، بۆیە زۆری جەخت لەسەر ژیان دەكەنەوە.
لە تەواوی دونیا قەرەج بەشێوەیەكی زۆر جیاواز هاوسەرگیری دەكەن، بەهۆی ئەوەی كە ئەوان هەمیشە كێشەی نان و بژێوییان هەبووە و هەیە، بۆیە وەختی هاوسەرگیریی كردنیان پاش ئەوەی كچەكە پارچە پەڕۆیەك وەكو ملپێچ دەكاتە ملی، بەو مانایە دێت كە ئەو رازییە بە كوڕەكە، واتە زاوای داهاتوو، ئیدی لەتێك نان دەهێنن و بە خوێنی پەنجە كەڵەیان نانەكە خوێناوی دەكەن و دواتر دەیخۆن، ئەمە مانای ئەوەیە كە هەمیشە خەمی خواردنیان هەبێت و بۆ یەكتر خەمخۆربن، تاكو پێكەوە نان پەیدا بكەن، ئەم نەریتە رەنگە لەهەندێك شوین نەبێت، بەڵام نەریتێكی زۆر ناسراوە بۆ قەرەج لەهەموو دونیادا، و دوای ئەم مەراسیمە شایی و سەمای خۆشی دەستپێدەكات و كوڕ و كچەكە دەبن بە هاوسەری یەكتر و لەوێوە ژیانی تایبەتی بە خۆیان دەست پێدەكات، بەلام هەر سەر بەو گروپەن كە پیشەیان هونەرە یان سواڵ كردن یان فاڵگرتنەوە یان كەرەستە درووستكردن.
مردنی قەرەج
قسەیەك هەیە دەڵێت كە هیچ قەرەجێك لەماڵ و لەژێر رەشماڵی خۆیان نامرن، چونكە ئەوان هەمیشە لەدەرەوەی ماڵن و هەمیشە لەسەر شەقامەكانن و لەوێش كۆتایی ژیانیانە. ” قەرەجەكان لەماڵ و حاڵی خۆیان و ژێر رەشماڵی درووستكراوی ناشیرینی خۆیان نامرن، یان لەنێو ئەو عاربانەیەی خۆیان نامرن كە كاری پێدەكەن لەهەندێك وڵات بۆ نموونە ئوردن و هیند و فەلەستین، هەر كاتێك خاوەنی نەخۆشێك هەستی كرد نەخۆشەكە نزیكە لە مردنەوە، دەیبەنە دەرەوەی رەشماڵەكە و بەدیاریەوە دادەنیشن و بەبێ ئەوەی هەستی پێبكات، دوای مردنەكەشی بە ئاوێكی سوێری خوێواوی دەیشۆن و دەیخەنە نێو جلوبەرگێكی پاكەوە و بۆ ئەوەی پشوو بدات و بەرەو سەفەرێكی دوور بڕوات، دوای ئەوە مردنكە رادەگەێنرێت و هەموو بنەماڵە عەشیرەتەكەی كۆ دەبنەوە و دوای چەند رۆژێك دەمێنێتەوە و دواتر چەتاڵ و كەوچك و هەندێك شتی پێویست بە نان خواردن دەكەنە نێو كفنەكەوە و پاشان موزیكی بۆ دەژەنن و ژێر خاكی دەنێن، بەڵام ئەوان گرینگی نادەن بە شوێنی قەبرەكەی، چونكە بڕوایان بە جوگرافیا نییە”. (10). قەرەج هیچ كولتوور و نەریتێكی تایبەتیان نییە كە گشتگیر بێت و لە رۆژهەڵات و رۆژئاوا هەمان نەریت بێت، بۆیە ئاسان نییە بەیەك شێوە خوێندنەوە بۆ هەموو ژیانە كۆمەڵایەتیەكان و كێشە و جیاوازییەكانیان بكرێت لەگەڵ خەڵَكی ئاسایی ناوچەی ئاسیا و ئافەریقا و رۆژئاوا، بەڵام خاڵی هاوبەشیان هەیە لەئێران بن یان هیندستان یان رۆژاوا یان ئافەریقا بن، بۆیە خوێندنەوە بۆ ئەم گروپە یاخییە رەسەنە كۆمەڵایەتییە، قورسترە لە دۆزینەوەی بنەچەی ئینسان، هەروەك كۆمەڵناسە مۆدێرنەكان باسیان دەكەن.
هەڵبەت بەهۆی نەبوونی جوگرافیای سەقامگیرەوە، ناتوانرێت گروپەكان وەكو یەك تەماشای قەرەج بكەین، بەوپێیەی كە ئەم گروپە خۆیان هەندیكجار ئیلتیزام ناكەن بە نەریتی خۆیانەوە، هەروەك ئەوەی لەگەڵ ئاڵوگۆڕەكاندا نەوەكان شوناسی خۆیان ناناسنەوە و لێكۆلەریش ناتوانێ ئەو جیاوازیە بكات، بۆیە كێشە بۆ لێكۆڵینەوەی كۆمەڵناسی درووست دەبێت.
دابەشبوونی قەرەج
قەرەجەكان لەسەرتاسەری دونیادا بەسەر سێ هۆزی سەرەكیدا دابەشبوون وەكو ئەوەی پێكهاتەیان جیاوازە و نەریتیشان جیاوازە، ئەوانیش بریتیتن لە قەبیلەی (كاڵدێرا و قەبیلەی گیتانۆ و قەبیلەی مانۆشی)، كەچی لەلایەكی ترەوە (فلاكس و كالۆ و دۆمرن)، ئەم گروپانە دیسان دابەشی سەر سێ گروپ دەبن كە پەیوەستن بە ئایین و مەزهەبی جیاوازەوە، بۆ نموونە ئەوانیش وەكو خەڵكی تر ئەگەر مەسیحی بن، یان كاسۆلیكن یان پرۆتستانت، ئەگەر ئیسلام بن و لەئێران بن، كەواتە شیعەن و لەسەر ئەو مەزهەبە خودا پەرستی دەكەن، خۆ ئەگەر سوننە بن ئەوا سوننەن، بەڵام ئەگەر بێ ئایین و ئیلیتزامیان نەبێت بە هیچ ئاینێكەوە، ئەوا بە مولحد و كافۆ لەلایەن خوداپەرستەكانەوە ناسراون و بە شەرانگێزیش ناسراون..
(كاڵدێرا) ئەمانە هۆزێكن كە خۆیان بەئەسڵی قەرەج دەزانن، خۆیان بەكاری دەستییەوە خەریك كردووە وەكو بێژنگ و لانكە و تیرۆك و هتد و سەرچاوەی ژیانیانە و بەشێكیشە لە ناسنامەیان تاكو لەوانی دیكە نەچن، جار بەجار كێشەی ناسنامەش لەنێو گروپە كۆمەڵایەتییە درووست دەبێت لەسەر رەسەنایەتی و هەر گروپێك لەوانی دیكە خۆی بەرەسەنتر دەزانێ.
گیتانۆ هۆزێكن كە لەئەسڵدا لەوڵاتانی وەكو ئیسپانیا و باشوری فەرەنسا و باكوری ئافریقا دەژین، بەشێوەزار كەتەلۆنی و ئیسپانی ناوزەدكراون، ئەوان بەهۆی كولتووری تایبەتی خۆیانەوە كێشەی هەرە گەورەیان لەگەڵ خەڵك و ئەوكاتیش لەگەڵ دەوڵەت هەبووە و ئێستاش هەیە بەبەردەوامی، چونكە رێگەیان نادەن سرووتەكانی خۆیان بە ئازادی مومارەسە بكەن.
مانۆشی ئەمانەش هۆزێكی دیكەن كە لەئەوروپای ناوەندن و پێیان دەوترێت ئینجی و ئەمانەش لەسێ بەش پێكهاتوون.
1: ڤالیسكا كە بە شارەزا لە گەمەی سێرك و بازرگانی ناسراون و بەشێكن لە سەرچاوەی بەدەستهێنانی مەعیشەتیان.
2: گاڵكیۆن ئەڵساسی بەرەسەن ئاڵمانین و كاریان كشتوكاڵییە.
3: سنتی كە بەرەسەن ئیتاڵین و بنەماڵەیەك هەیە بەناوی بوبلیۆنێر كە لەرووی كۆمەڵایەتیەوە دیاری كراون و هەریەكێكیان خۆی بەقەرەجی رەسەن دەزانن.
ئەوان جگەلەوەی بەهونەری زوڕناو دەهۆڵ ژەنین و ئاهەنگ گێڕان نان پەیدا دەكەن، لەهەندێ بنەماڵە ژنەكانیان هەمیشە لەدەرەوەی ماڵن و بەناوی فاڵ گرتنەوەوە، هاوكاری پیاوەكانیان دەكەن لەپەیدا كردنی بژێوی ژیان، هەندێكیان ددانسازی دەكەن و بەشار و گەڕەكەكاندا دەگەڕێن و بانگ دەكەن، هەندێ جار بەزۆر نان پەیدادەكەن بەهۆی ئەوەی نایاسایین و هەندێجاریش كێشە دەنێنەوە كە كاری قیزەون دەكەن، بەڵام بەهۆی ئەوەی كە هەم فێربوونە سواڵ بكەن و هەم پیاوانیشیان لەهەندێ شوێن كار ناكەن و پشت بەژنان و منداڵ دەبەستن، بۆیە ژنەكانیان لەرێگەی منداڵەكانیانەوە سواڵ دەكەن و نان پەیدا دەكەن و توشی كێشەی كۆمەڵایەتیش دێن كە ئەمە بۆتە ناسنامەیان، بەو پێیەش بێت ژنەكانیان لەماڵەوە زیاتر قسەیان زاڵە كە جیاوازە لەهەر نەریتێكی دیكە، چونكە ژنەكانیان خاوەن ئابوری سەربەخۆن بەرهە بیانوویەكەوە نان پەیدا دەكەن، بۆیە لەهەندێ شوێنی دیكە كە پیاوەكانیان قەبوڵ ناكەن، رێگە نادەن سواڵ بكەن، چونكە خۆیان بەكەمتر نازانن لەپیاوانی كۆمەڵگەكانی دیكە.
هەڵبەت هاوسەرگیری ئەوان لەشوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر جیاوازە، رەنگە ئەوەی كە لە هیندستان هەیە و ئەوەی لە ئەوروپا و ئامریكا هەیە، وەكو ئەوەی رۆژهەڵات نەبێت و رێوڕەسمەكە جیاوازبێت، بۆیە ئەوان بۆ هاوسەرگیری چەند جۆرێكن بۆ ئەو رێوڕەسمە كۆمەڵایەتییە، ئەوان چەند جۆرە هەڵسوكەوتێكیان هەیە “زۆربەیان رێگەی دزینیی كچەكەیان ئەو رێوڕەسمەیان بەكارهێناوە، یان كڕینی ژن بە نهێنی، بەو مانایەی باوك بۆی هەیە كچ بفرۆشێت بە نرخی گران، یان رێگەیەكی تر هەیە لەنێوان دوو خێزان بۆ هاوسەرگیری كوڕ و كچ بە نهێنی رێكیان دەخەن، رێگەیەكی تر هەیە كە زۆر قورسە و ئەویش نەزانراوە، ئەویش دەركردنی ئەو دوو كەسەیە لە عەشیرەتەكەیان، لەو كاتەدا خوێ و نان لەو رێوڕەسمە بەكار دەێت، ئەم نەریتە لەنێو زۆربەی گروپەكان بەكاردێت، سەرۆكی گروپەكە نانەكە لەت دەكات بەسەر دوو گروپدا، لەنێو هەر پارچە نانێك بڕێك لە خوێ دەشارێتەوە و دایدەنێ، بۆ هەریەك لە بووك و زاوا پێشكەش دەكرێت، بۆ ئەوەی روحی شەڕانگێزی نەمێنێ لەنێو هیچیان و بیانپارێزێ لە دەسەڵات، ئەمە لە زەینی كوڕ یان كچ دا تا تەمەنی بالغ بوون دەمێنێ”. (11).
هەڵبەت ئەوە لەسەر ئاستی دونیا ئەو هاوسەریرییە دەكەن، بەڵام لە رۆژهەڵات و كوردستان بەتایبەتی، دەمسپیان هەیە و بۆ كاروباری كۆمەڵایەتی و كێشەی كۆمەڵایەتی واتە پیاوێكی بەتەمەن و خاوەن ئەزموون، ئەو دەمسپیانە چارەسەری كێشە جیاوازە كۆمەڵایەتییەكان دەكەن، ئەم پیاوە دەمسپیانە جێگەی رێزن لەلای كۆمەڵەكە و شەوانە داوەت دەكرێن بۆ خواردن و تادرەنگێكی شەو بەگۆرانی شەو بەسەر دەبەن و ژن و پیاو تێكەڵ دەبن، لەرووی جلو بەرگیشەوە كە خۆیان دەڵێن شێوازی جلوبەرگمان جیاوازە لەهەر نەریت و كولتوورێكی دیكەی دونیا، واتە نەریتی نەتەوەكانی دیكە، بەڵام بەهۆی تێكەڵبوونیان لەگەڵ نەتەوەكان هاوچەشن بوونە، بۆنمونە لەكوردستان شێوەی جلوبەرگیان جیواز ناكرێتەوە، تەنها بەدەموچاویاندا جیاوازییەكە دەبینرێ، ئەویش پەیوەندیی بە باری بایۆلۆژییەوە هەیە، یان كرۆمۆسۆمیان بەو شێوەیە وەچە بەوەچە هاتووە، تاكو رەنگێكی دیاریكراوی وەرگرتووە، هەڵبەت ژنەكانیشیان هەمان جلوبەرگی ژنانی كوردستانیان هەیە، بەڵام هەڵبژاردنی رەنگە گەرمەكان، واتە سووری تۆخ و پەممەیی تۆخ و سەوزی زۆر تۆخ، لەئەو رەنگانەی دیكەی جیادەكاتەوە كە كورد هەیەتی، ئەم ستایلە لەفەرانسە و ئیسپانیاش هەر وایە، بەڕادەیەك كە قسەیەك هەیە دەڵێت ئەمە لەقەشە سارای خوداوەندییانەوە بۆیان بەجێماوە،
پەراوێز * (قەشە سارا خواوەندی قەرەجەكانی دونیایە و دەیپەرستن)، بۆیە وەختێك كەسێك ئەو رەنگە تۆخانە بەكاردەهێنێ، پێدەڵێن لەقەرەج دەچی، ئەوان زۆر بەناوی قەرەج و دۆم بێتاقەت نابن، بەڵام ببینن بەكەسێك بوترێت قەرەج بەو مانایەی كەسێكی ناحەزە، ئیدی بێتاقەت دەبن و توڕە دەبن، بەڵام بەهۆی ئەوەی بەهاوڵاتی پلە سێهەم هاتوون، بۆیە وەكو نەتەوەكانی دیكە ناتوانن بەرگری لەمافی خۆیان بكەن.
وەكو خۆیان باسی دەكەن، ئەوان بەهۆی تێكەڵبوونیان، تەنها لەنێو خۆیاندا ژن و ژنخوازی دەكەن، زاوا دەبێ ملپێچێك بە زۆر بكاتە ملی كچە و ئەگەر كچەكە رێگە نەدات ئەوا قبوڵ دەكرێت كە ئەمە رەفتارێكی جهانییە و مەرج نییە لەنێو هەموو قەرەجەكانی كوردستان هەبێت، ئەمەش یەكەم لەبەر ئەوەی كەس ئامادەنییە تێكەڵ بێت لەگەڵیاندا چونكە بەئینسانی ناحەز و نائایینی و نائاسایی ناسراون، لەلایەكی دیكەوە خۆیان ئامادە نیین بۆ ئەوەی ناویان و ناسنامەی كولتووری و سۆسیۆلۆژیان لەنێوان خۆیاندا هاوسەرگیری دەكەن، بەڵام بەرێوڕەسمی خۆیان، ئەمە جگەلەوەی مەسەلەی نەبوونی خاوەنداری و كۆچەری و نەبوونی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی باوی كوردەواری و گرینگی نەدان بەناسنامە و دیكۆمێنتی فەرمی حكومی و هتد، كارێكی وەهای كردووە كە نەتوانن تێكەڵ بەهیچ كۆمەڵێك بن، بەڵام دەبینرێ ناو بەناو كەسێك كچێكی لەو كۆمەڵە خواستووە، بەو مەرجەی نەریتی خۆی بگۆڕێت و ببێتە كەسێكی ئاسایی و رەفتاری ئەوان لەژیانیدا و لە هەڵسوكەوتی رەنگنەداتەوە.
مەسەلەی جیابوونەوە و تەڵاق هەتا هاتنی هەزارەی سێهەم، لەنێو قەرەجەكان مانایەكی نەبووە و كارێكی قیزەون بووە، بەڵام ئێستا بووە بە بابەتێكی كۆمەڵایەتی باو، ئەوانیش وەكو كۆمەڵگەی كوردی فێری ئەو كولتوورە باوە بوونە، بەپێی ئامارەكانی دادگا ئەوانیش كێشەیان تێكەوتووە و ژن و مێردیان جیادەبنەوە لەیەكتر، رەنگە ئەوان زیاتر لە ئینسانی ئاسایی كۆمەڵگەی كوردی ژنەكانیان بەهۆی ئەو ئازادییەی هەیانە، زیاتر داوای جیابوونەوە دەكەن و بەناچار دەچنە دادگا بۆ ئەوەی كێشەی كاروباری حكومییان بۆ نەیاتە پێش.
جۆری قسەكردنی قەرەج
قەرەجەكان لەزۆربەی دونیا بەزمانێك قسەدەكەن كە تەنها خۆیان لەیەكتر تێدەگەن، بەشێكیان لە شێوەزاری زازاكییەوە نزیكن، بەڵام بەزۆری كەم كەس حاڵی دەبێت لێیان، ئەوان دەتوانن لەهەر شوێنێك بن بەو زمانە بئاخفن، بۆ نمونە لەفەرەنسا بەفەرانسایی قسەدەكەن و لەتوركیا بەتوركی و لەكوردستان بەكوردی سۆرانی و لەهیندستان بەهندی و لەئێران بەزمانی فارسی و هتد. بەڵام ئەوەی كە لەكوردستان دەبینرێن، قسەكانیان لە كرمانجی دەچێت و لەسەر شێوەزاری زازاییە كە كوردستانی رۆژئاوا واتە لەسوریا ئەو شێوەزارە هەیە. (نەواف فایەق) كەسێكە لەئەوان و بە ئیرادەیەكی سەیرەوە و بە شانازییەوە بەرگری لە قەرەج و دۆم دەكات پێیوایە ” ئەوان زمانێكی تایبەت و نهێنی خۆیان هەیە، بەڵام بەهۆی ئەوەی هەندێ وشە یان زاراوەیان لەزمانەكانی دیكە دەچێت، بۆ نموونە وشەی (نەهی) واتە (نەخێر)، یان وشەی (پانی) واتە بهێنە، ئەمە لەهندی كۆنەوە نزیكە، بۆیە هەموو شێوەزار یان زمانەكە ئاشكرا ناكەن، بۆیە بەشانازییە بە زمانێكی دەوڵەمەندی دەزانێ و كەسی دۆم و قەرەجیش بە كەسی شارەزا و خاوەن ئیرادە و نەترس دەزانێ، چونكە دەتوانێ لەهەموو شوێنێك بەو زمانە قسە بكات كە خەڵكی قسەی پێدەكەن”. بیرادەر دەڵێ” ئەوان بەهۆی ئەوەی ترساون و یان نەیانهێشتووە و یان نەیانویستووە خەڵك تێیان بگات، ئیدی هەندێ وشەیان بۆخۆیان داتاشیوە، بۆیە زمانێك دروست بووە بەناوی زمانی قەرەج”. ئەم قسەیە بەشێكی راستی تێدایە، چونكە هەمیشە كەمینە بوونە، كەمینەش بەو شێوەیە كە ترسێنراون و تانەیان لێدراوە و بەهۆی كارەكەیانەوە كەسایەتییان نەماوە، بۆیە بەناچار كۆدەكانیان ئاشكرا ناكەن، بەڵام دەتوانن بە هەموو زمانەكان و شیوەزارەكان قسە بكەن بۆ ئەوەی لەترس رزگاریان بێت و هێندە نەچنە باری بەرگریكردن لە خود و لە كۆمەڵگە پەرشوبڵاوەكەیان.
خوداوەندی قەرەج
قەرەج بەوە ناسراون كە سەر بەهیچ ئایین و مەزهەبێك نیین و شێوەی خوداپەرستیشیان ئاشكرا نییە، بۆیە كەم كەس شارەزاییی هەیە لەبارەیانەوە، بەڵام ئەوەی كە لەئاستی كۆمەڵناسی ئامریكیدا ئاشكرا بووە لە بەڕازیل و مەكسیك و ئیسپانیا و ئێران و توركیا و روسیا و هتد قەرەجی رەسەن لەوێن و پەرستاگایان هەیە و خوداكەشییان ناوی سارایە و كچێكی پاكیزەیە. بەشێكی زۆریشیان بوون بە كریستیانی و هیندۆسی و ئیسلام و هەر گروپێك بەپێی هەلومەرجی ژیانی خۆیان بوون بە بڕواداری ئەو ئاینانە.
بەپێی تێگەیشتنی ئاڕنۆڵد بیوتی كە ئەنترۆپۆلۆژیستە و بەپێی تێگەیشتنی (جان بول كلیبیر) بێت ئەمان هیچ جۆرە نووسینێكیان نییە تاكو بەو رێونووس یان زمانە نووسراوەوە بیانناسینەوە و بەدوای رەچەڵەكەیاندا بگەڕێین، ئەوان هیچ گرینگیان نەداوە بە هیچ شێوە خوێندنەوە و نووسینێك نازانن و ئەمەش بۆتە هۆكار بۆ كێشەی تێگەیشتن لەداب و نەریت و رێساكانیان كە نەوە بەنەوە دەستاودەستی كردووە، هەروەها هۆكاری ئەم نەخوێنەوارییەیان بۆتە هۆی ئەوەی لە كێشەی فەلەك و كەشو هەوا و تەندرووستی سەردەرنەكەن، بۆیە گەلێكی نەخوێنەوارن، چونكە بڕوایان بە نووسین و نووسینەوەی مێژووی خۆیان نەداوە.
ئەگەر بپرسی بۆچی نەخوێنەوارن و نووسینتان نییە، بەو شێوەیە وڵام دەدەنەوە “ئەوان ئەفسانەیەكیان هەیە گوایە باب و باپیرانیان لەگەڵ خوێنەوارەكان جەنگیان كردووە و بەو هۆیەشەوە بنەچەیان لەناو چووە، لەو رۆژەوە قەرەج نەبوون بە خاوەن دەوڵەت و قەوارە و دەسەڵات، لەبەر ئەمەیە ئەوان نەفرەتیان لە خوێنەواری كردووە”. (12).
بەپێی قسەی شارەزایانی ئەم كۆمەڵەیە و كەسێكی رۆمانی كە دانیشتووی فەرانسەیە و لەساڵی 2010 لەلایەن حكومەتی فەرانسەوە دەركران بۆ وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات واتە وڵاتانی رومانیا و بولگاریا و سوید و فللەندا و سوید و نەرویژ و هتد كە بەنەریتەكانیان شێوەی ژیانی كۆمەڵایەتیان شێواندووبوو. لەرێگەی وەڕگێڕێكی كوردەوە قسەم لەگەڵ كرد لەبارەی خودا پەرستی و مەرجەعی ئاینییانەوە، (پۆلۆ) كە پیاوێكی سوور و سپی بوو سمێڵێكی گەورەی هەبوو گوتی “بەڵێ قەرەج خودایان هەیە و خوداكەشیان كچێكی پاكیزەیە و وەكو ئەفسانە ناوی هاتووە لە مێژووی قەرەجدا، ئەو ئێستا پەرستاگەكەی لە مەكسیكە و خەڵك دەچن بۆ سەردانی كردن و لێی دەپاڕێنەوە، ئەو ناوی سارا خاتوونە، جل و بەرگی رەنگاو رەنگی لەبەر كراوە و رەنگەكانیش گەرمن، ئەو شێوە پۆشاكە گەرمەی قەرەجیش لەهەموو دونیا بەتایبەتی ژنان، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پاشماوە نەریتەی كە قەشە سارا هەیەتی، گوایە سارا بەدوای ژیانێكی بێ چەوساندنەوە بووە و ژن رزگار بكات لەو میحنەتەی لەلایەن پیاوەوە بەسەریدا سەپاوە، ئەو خۆی كردووە بە قوربانی، بۆیە بۆتە سیمبولی قەرەجەكان، بەڵێ قەرەج خودای هەیە دەشیپەرستن و هانای بۆ دەهێنن، بەڵام ئێستا بەهۆی پەرشوبڵاوی ئینسان و كێشەی دیكەی ئابوریی و سەختی ژیانەوە، قەرەجەكان ناتوانن بچن بۆ مەكسیك و زیارەتی ئەو پەرستگایە بكەن”. ئەگەرچی ئەم داتایە تەنها لەرێگەی دراماكانەوە سەلمێنراون و هیچ داتایەكی سۆسیۆلۆژی نییە بیسەلمێنێ، بەڵام ئەم قسەیەی (پۆڵۆ) رێی تێدەچێ، چونكە نابێت كۆمەڵێكی جیاواز لەنەریت و رەفتار و هیچ ئانێكیشیان نەبێت و تێكەڵیش بن لەیەكتر داب و نەریت و ئایینەكانی دیكە و ئینتیماش نەكەن بۆ هیچ ئایینێك. كەواتە ئەوان خاوەن خودا و پەرستگان، بەڵام خاوەن مەرجەعێكی بەتوانای هێزی سیاسی نیین و خاوەن وڵات و ئابوری سەربەخۆ نیین، تاكو بگەن بە خوداوەندەكەیان، بۆیە بەشی زۆریان ئەم سەرگوزشتە و ئەفسانە هەقیقییەش نازانن، ئیدی بەهۆی نەخوێنەوارییەوە بێت، یان بەهۆی ئەوەی نەگەڕاون بەدونیادا و كەمتر لایان لێكراوەتەوە، هەرچی قەرەجەكانی كوردستانە، لەبارەی ئەوەی خودایان جیاوازە و خودایەكیان هەیە بیپەرستن، هیچ شتێكی لەو بارەیەوە نادرێكن و دەڵێن ئێمەش وەكو خەڵكی تر موسڵمانن، بەڵام ئەمە لە ترسانە و هیچ راستیەكی تێدانیە، باشترین نموونە ئەو رەفتارانەیە لە رووی كۆمەڵایەتیەوە لەلای خەڵكی موسڵمانی ئاسایی كوردی قبوڵ نییە.
سێ كۆمەڵە بەیەك شوناس
ئەم كۆمەڵە نامۆیە بە خەڵكی ناوچەكە بە كورد و توركمان و عەرەب و كریستیان و ئەوانی ترەوە، لەهەر شوێنێك ناسنامە و شوناس و پیناسەیەكیان هەیە، بۆ نموونە لە كەركوك بەناوی خەڕرات ناسراون، لە هەولێر بە دۆم و لە سلێمانی و شوێنەكانی تر بە قەرەج.
قەرەج: بریتین لەو كۆمەڵەیەی كە تەنها خەریكی دەهۆڵ كوتانن و ژن و مناڵەكانیشیان پێ كۆنتڕۆڵ ناكرێت بەهۆی كۆچەرییانەوە لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر، چونكە بڕوایان بە یەكگرتوویی و یەكێتی كۆمەڵگە نییە و لە شوێنێكدا ناگیرسێنەوە، بۆیە ژن و مناڵەكانیان سواڵ دەكەن لە سەر شەقامەكان و بەشیوەیەك لە شێوەكان دیسپلینی كۆمەڵایەتیان نییە، تەنانەت لەلایەن پیاوانیانەوە كۆنتڕۆڵ ناكرێن، بەڵام بە گشتی لە گروپەكانی تر جیاوازیان هەیە هەم وەكو ئایین و هەم لەرووی دەمسپییەوە واتە بەرپرسیانەوە، هەم شێوەی ژیانیان كە جێگیر نیین لەهیچ شوێنێك و نموونەش ئەوەی كە تائێستا شتێك نییە ناوی ئەوەی لێبنرێ تەلارسازی پێكهاتەیەك بەناوی قەرەج و لەوێوە كولتووری ئەم پێكهاتەیە بناسرێتەوە.
دۆم: كۆمەڵەیەكی دیكەن كە كەسایەتی كۆمەڵایەتییان بەهۆی تێكەڵبوونیان لەگەڵ كوردەكان لە كوردستان، هەروەها بەهۆی كاریگەری نەریت و ئایینی موسڵمان و بەپێی مەزهەب و تایفەش بوون بە ئیسلام، هەروەك ئەوەی لە هیندوستان و فەرانسە و میسر هەن و ئیلتیزامی ئاینییان بۆ خۆیان درووست كردووە، نەریت و رەفتاریان جیاوازە و تەنها پیاوەكانیان دەهۆڵ و زوڕنا ژەنن و ئاهەنگ سازن و هەندێك جاریش خۆیان بە هونەرمەند دەزانن، بەڵام هەرگیز رێگە نادەن ژن و مناڵیان لەسەر شەقامەكان سواڵ بكەن، هەروەها بڕوایان بەو شێوە ژیانە كۆچەرییە نییە كە قەرەج و خەڕرات هەیانە و زیان بەخەڵكی دەگەێنن. هەروەها ئەمان شوێنی نیشتەجێبوونیان هەیە و پێكەوە كۆمەڵگەیەكی بچووكیان پێكەوەناوە و دەیپارێزن لەناوەڕاستی شاری هەولێر و هەریر و كەڵەك واتە شارۆچكەی خەبات هەن و كێشەیان كەمترە لەوانی تر. ئەمان تاڕادەیەكی باشترن لە گروپەكانی تر.
بەپێی قسەی بەشێك لە دۆمەكان بێت لە عێڕاق و كوردستان، ئەوان بەناڕاستەوخۆ گرێدراوی نەریتی ئایینی ئیسلامن، یان بوون بە موسڵمان و ئیلتیزامیش دەكەن، كەسێك بەناوی فورات شەرع كە لە راپۆرتێكی رۆژنامەوانی دانی بەوەداناوە كە ئەوان، بەشێكیان بڕوایان بە موسڵمان هێناوە، بۆیە ئینكاری ناكرێت كە توێژێك یان بەشێك لە قەرەجەكان بە دێژایی كات كە لەعێراق و كوردستان لەگەڵ خەڵكە موسڵمانەكە ژیاون، بەناچاری بێت یان بە ئارەزوو بوونە بە موسڵمان و ئەو نەریت و شێوە ژیانەیان وەرگرتووە، ئەمە بەشێكی پەیوەندیی بەوشەڕو نائارامییەوە هەبوو كە یەخەی وڵاتەكەی گرتوو و ئێستا تێیدا دەژی و قەرەجەكانیش تێوەگلاون چونكە بەشێكن لەو پێكهاتانەی كە هەموو دانیشتوانی عێراق و كوردستان پێكدەهێنن، هەروەها ناسنامەی ئەم پێكهاتەیە عیراقی و كوردییە و لەگەڵ ئەوان دەژین و لە شوناسەكەیان لەلایەن دەوڵەتەوە هیچ نەنووسراوە و لەكوردستان بە كورد ناسراون و لەعێراقیش بێ ناسنامە.
بەڵام بۆ مەسەلەی حەرام و حەڵاڵ كە مەرجی رەفتارەكانی رۆژانەیە، ئەوان ناچارن بەو پێوەرە ئەخلاقیانە مامەڵە بكەن، هەرچی باری كۆمەڵایەتیشە بەو پێیەی كە خەڵكی تر لەگەڵ ئەوان نە ژنیان لێدەهێنن و نە ژنیان پێدەدەن، بۆیە بەڕێوڕەسمی خۆیان پێكەوەژیان و هاوسەرگیری دەكەن، بەڵام لە زۆر شوێن بە نەریتی موسڵمان”. ئەم حاڵەتەی مە فورات باسی دەكات، تەنها یەخەی قەرەجی نەگرتووە كە ناچار بن تێكەڵ بەو ئاین و نەریتە زاڵەی كۆمەڵگە بن، بەڵكو لە پێكهاتەكانی دیكەش هەمان دیاردە هەیە، بۆ نموونە لەلای كاكەیی یەكانیش بەشێك لەوان بەهۆی نەبوونی شوناس و دووركەوتنە لە قەومی خۆیان و بەناچار ژیان لەژێر دەسەڵاتی زاڵی گوتاری كۆمەڵایەتی و ئاینی و نەپاراستنیان لەلایەن دەسەڵاتی دەوڵەتەوە و هتد، بوون بە موسڵمان بەڵام شوناسە رەسەنەكەیان هێشتا هەر بەو ناوەی كۆنە كە پێیان دەگوترێت فڵان كاكەیی یان فڵان قەرەج یان فڵان گاور،/ ئەمە نەریتێكی نەگەتیڤی ئیسلام و كوردی موسڵمانە لە عێراق و كوردستان كە خەڵكی نارەسەن بە و شوناسە ناوزەد دەكات و ناسنامەیان پێنادەن لەرووی كۆمەڵایەتیەوە.
خەڕرات: خەڕڕات سەر بە هەمان بەشی قەرەجن كە لەهەموو دونیا هەن، بەڵام ئەم بەشەیان بەناوی عەرەبی هاتووە بەمانای (دار نەخشاندن) دێت كە كارێكی هونەری شێوەكارییە، هەروەك ئەوەی كە كاری هونەری لەسەر كار دەكەن و دەیفرۆشنەوە، بەڵام ئەم بەشەیان زیاتر لە شاری كەركوكن و بەمانای كارەكەیان نەناسراون، بەڵكو بە كارە قیزەونەكەیانەوە ناسراون، هەروەك ئەوەی كە لەتوڕەبوونە لەژیان و توربوونەكە بۆ بەرامبەرەكەیانە یان لەوێوە هاتووە كە پەراوێزخراون، یان ئەوەی كە خۆیان بەو پێكهاتە رەسەنە نازانن كە شوناسی عێراقی، یان نەتەوەیەكی دیاری عێراقی هەیە بزانن و پێیان نەدراوە، بۆیە هەمیشە لەهەوڵی ئەوەدان كە بەرەفتاری خراپ و هەڵسوكەوتی ناشیرن و تاوان كاری مامەڵە لەتەك ئەوانی دیكەدا بكەن.
خەرڕات ئەوانەن كە وەكو گروپێكی دیكەن لەكەركوك و هەندێك ناوچەكەی ناوەڕاست و باشووری عێراق هەن، ئەوان بڕوایان بەهۆی ئەوەی كارەكەیان نەماوە كە هونەری بووە، بۆیە بڕوایان بە تۆڵە سەندنەوە هەیە لەوانی تر كە پەرواێزیان خستوون و كاریان پێنادرێت و كاریش ناكەن وەكو خەڵكی ناوچەكە، چونكە بە كەمتر تەماشا كراون، واتە پێیانوایە ئەو چارەنووسەی ئەوان هەیانە و بەو ئاستە گەیشتووە كە ناسەقامگیرن، سەرچاوەكەی نەریت و گوتاری زاڵە ئاینەكانی دیكەیە، بۆیە گورزی كوشندە لە و مناڵ و ژنانە دەوەشێنن كە زەفەرییان پێدەبەن لە ماڵەكان، ئەویش بەهۆی ئەوەی ژن و منداڵ لەماڵەوەن و پیاوەكان لەدەرەوەی ماڵ، ئەوان زەفەر بەوە دەبن و دەچن منداڵ دەدزن و دزی قورس دەكەن و تاڕادەی ژن كوشتن و زیانی گەورە ئەنجام دەدەن، ئەم داتایە هەم خەڵك شاهیدن بەسەرییانەوە و باسیان دەكەن، هەم دامودەزگای پۆلیس كە ئاشكرایان كردوون و دەستگیرییان كردوون و خەڵكیش شاهید حاڵی ئەو دیاردەیە بوونە. ئەمانە گروپێكن لەهەردوو كۆمەڵەكەی تر پڕ كێشە تر و ناتەندروست ترن، هیچ بەهایەك بۆ ئینسانییەت و تەندروستی و پاك و خاوێنی و رێك پۆشی و ژیانی سەقامگیر و پاراستنی نەك نەریتی خەڵك، بەڵكو نەریت خۆشیان بەهای بۆ دانانێن، وەختێك پرسیارێن لێدەكرێ، یان ئەوەتا وەڵام نادەنەوە و پێدەكەنن، یان ئەوەتا بەتەعلیقەوە دەڵێن خۆ ئێوە باشتر ناژین، ئەوەتا هەموو ژیانتان پڕە لەجەنگ و فیتنەیی و رق و كینە لەیەكتر و درۆ لەگەڵ یەكتر دەكەن، ئەوان بەجیاوازی لە گروپەكانی تر، كەمتر پیاوەكانیان دەبینرێت، مەگەر تەنها ژنەكانیان نەبێ لەكۆڵانەكان و شەقامەكان دەگەڕێن، قسەیەك هەیە دەڵێن ئەم گروپە مافیای گورچیلە فرۆشتن كەڵكیان لێوەردەگرن و بەعسی پێشووتر بۆ نەهێشتن لە بیركردنەوە لە قەیرانە سیاسیەكان كەڵكی لەو گروپە تێكدەرە وەرگرتووە بەپێی دیكۆمێنتە ئەمنییەكان كە گروپێك بوونە بۆ هەر ئامانجێك كاریان كردووە و ئەخلاقیاتی ناسنامەی تایبەتیان لەدەستداوە.
سەرچاوەكانی پاژی شەشەم
1: جان بول كلیبیر. الغجر. دراسە تاریخییە اجتماعیە فولكلوریە. ترجمە لگفی الخوری. دار الحریە للگباعە. سنە 1982. ل18 .
2: گیلان مارگالیت. جینۆساید و كۆكوژی جیبسییەكان لەلایەن ئاڵمانیای نازییەوە. وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە. مهاباد قەرەداغی.گۆڤاری شیكار. ژمارە 20 ساڵی 201:7.
3: گیلاد مارگالیت. جینۆساید كۆكوژی جیبسیەكان لەلایەن ئاڵمانیای نازییەوە. وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە. مەهاباد قەرەداغی. گوڤاری شیكار ژمارە 20 ساڵی 2017
4: رێژەی قەرەج كە پشتی بەراپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان بەستووە، لە وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵاتی كە 90.4% مەسیحین و 4.4% ئیسلام و 5.1 بەبێ ئایینن و دابەشی سەر خێڵی گەورەی جهانی بوونە كە لە تەواوی دونیادا بەهوی كولتووری خۆیان و كۆچكردنیان لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر و بەهۆی چەوساندنەوەیان كە بڕوایان بە دەستووری وڵات و سنوور نییە، دابەش بوون و كۆنابنەوە.
5: جان بو كلیبیر. الغجر دراسە تاریخیە اجتماعیە فولكلوریە. ترجمە. فوزی الخوری. دار الحریە للگباعە بغداد سنە 1982, ص174
6: گیلاد مارگالیت. جینۆساید كۆكوژی جیبسییەكان لەلایەن ئاڵمانیای نازییەوە، وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە. مەهاباد قەرەداغی. گۆڤاری شیكار ژمارە 20 ساڵی 2017.
7: هەمان سەرچاوە پێشوو. ص37
8: هەمان سەرچاوەی پێشوو .ص42
9: هەمان سەرچاوەی پێشوو . ص95
10: هەمان سەرچاوەی پێشوو ص 15
11: هەمان سەرچاوەی پێشوو . ص15
12: هەمان سەرچاوەی پێشوو. ص15
13:. هەمان سەرچاوەی پێشوو ص13
سمكۆ محمد
