حاسم ته‌كینس*
هه‌رچه‌ند توركیا لە سیاسەتی دەرەوە چه‌ندین كێشه‌ی هه‌یه، تائێستا وڵاتێكی گۆشه‌گیر نییه، لەگەڵ ئەوەی ناكۆكی لەگەڵ وڵاتانی ئەندامی ناتۆ هەیە، بەڵام بەردەوام گفتوگۆ له‌سه‌ر پرسه هه‌نووكه‌یه‌كان و ناكۆكییه‌كانی نێوانیان ده‌كه‌ن، له ساڵانی (2010 و2020) توركیا به چڕی پەیوەندی له‌گه‌ڵ وڵاتانی یه‌ك ئاڕاسته هه‌بوو، بەڵام ئێستا پێچەوانەی ئەوكاتە پەیوەندی فراوانی لەگەڵ زۆربەی وڵاتان هەیە.
له‌و كاته‌وه‌ی شه‌ڕی سارد كۆتاییهاتووه توركیا لایه‌نێكی كارای بواری دیپلۆماسییه، دروشمی توركیا به سه‌ركردایه‌تی ئاكپارتی بۆ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه بریتیە لە (نه‌خێر بۆ هه‌بوونی كێشه له‌گه‌ڵ وڵاتانی دراوسێ) له (10) ساڵی یه‌كه‌م ئه‌و په‌یوه‌ندی لەگەڵ دراوسێكانی به‌هێزتر كرا، به‌ڵام له ماوه‌ی به‌هاری عه‌ره‌بی سیاسه‌تی توركیا گۆڕا، لەبری دیپلۆماسی سیاسه‌تی فراوانخوازی سه‌ربازییان په‌یڕه‌وكرد، لەو كاتەوە تا ئێستا بۆ به‌دیهێنانی ئامانجه سیاسیه‌كانیان په‌نای بۆ ده‌به‌ن.
ئه‌گه‌ر سه‌یری داتاكانی كۆبوونه‌وه‌ی فه‌رمی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی توركیا له‌گه‌ڵ وڵاتانی بیانی بكەین، ده‌رده‌كه‌وێت له (10) ساڵی رابردووی ئه‌نقه‌ره به چ جۆرێك ئاڕاسته‌ی دیپلۆماسی چڕ كردۆته‌وه.
هاوبه‌شه دیپلۆماسییه‌كانی توركیا جێگرترن
هاوبەشە دیپلۆماسییەكانی توركیا لێك جیاوازن، هاوبه‌شی لەپێشینەی توركیا بۆ سیاسه‌تی ده‌ره‌وەی بریتیە لە وڵاتانی ئه‌ندامی ناتۆ و یه‌كێتی ئه‌وروپا، بواری بازرگانی و پرسه ناوچه‌ییه‌كان و كێشه‌ی سنوور و نزیكی ئایدۆلۆژیا كاریگەری لەسەر ئەو ئاڕاستەیە هەیە.
پێویستە ئاماژە بە ئاستە باڵاكانی پەیوەندی دیپلۆماسی بكەین، لەو چوارچێوەیە ئەمه‌ریكا لە بەرزترین ئاستە، بەڵام پەیوەندی ئەو دوو وڵاتە لەو چەند ساڵەی دوایی پاشەكشەی كردووە، ئەنتۆنی بلینكنی وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مه‌ریكا ناوی ناوە (ئەوەی پێی دەگوترێت هاوبەشی ستراتیژی) ئەوەش بەهۆی ئەو ناكۆكییەی لەسەر پەیوەندی ئەمریكا و هەسەدە و پرسی كڕینی سیستەمی بەرگری ئێس (400) و چەند پرسێكی تر هەیە، هەروەها ناكۆكی قووڵ لەنێوان رووسیا و توركیا هەیە، كە هاوبەشێكی دیپلۆماسی نەگۆڕی توركیایە، لەسەر دۆسیەكانی سووریا و لیبیا و ئۆكرانیا و كەرەباغ.
جگە لە ئەمه‌ریكا توركیا لەگەڵ چوار وڵاتی بەشدار لە ناتۆ ناكۆكە، كە ئەوانیش هاوبەشی نەگۆڕی دیپلۆماسی توركیان، هەرچەندە ئەو ناكۆكییانەیان هەیە، بەڵام نەبۆتە پچڕانی پەیوەندییەكانی نێوانیان.
زۆری پەیوەندییەكان ئەو بۆچوونە رەت دەكەنەوە، كە تەنیا لەكاتی هێز گوێ له توركیا رادەگیرێت، چونكە دیپلۆماسیەتی سیاسی توركیا لە پێناو چارەسەركردنی ناكۆكییەكان دەرفەتی گفتوگۆی بۆ هەموو لایەنەكان رەخساندوە، بەڵام دەرفتەكە لەگەڵ ئەمه‌ریكا و ئەڵمانیا زیاترە، بەپێچەوانەی ئێران و رووسیا، دەرفەتیان كەمترە.
ئاڕاستەی دیپلۆماسیەتی توركیا لە ساڵانی (2010 و2020) لەنێوان توركیا و رووسیا زیادیكرد، هەر لەو ماوەیەدا توركیا فڕۆكەی (ئێس یوو 24)ی رووسیا لەسەر سنووری توركیا سووریا خستە خوارەوە، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی پەیوەندی دیپلۆماسی نێوان ئەو دوو وڵاتە بەهێز بوو.
دیپلۆماسیەتی ئەردۆغان
ئەحمەد نەجدەت سیزەر تەنیا (10)یەمین سەرۆكی توركیا بوو، بەردەوام سەردانی وڵاتانی دەكرد، لە ماوەی حەوت ساڵ سەرۆكایەتیی دا، سەردانی (49) وڵاتی كرد، كۆی گشتی ساڵانە حەوت سەردانی ئەنجام داوە.
لە (2007) عەبدوڵا گول بوو بەسەرۆك كۆماری توركیا رۆڵی گەورەی لە دیپلۆماسیەتی توركیا گێڕا، بە درێژایی دوای ساڵانی (2010) سەرۆك گول و ئەردۆغان یەكێكیان لە كۆبوونەوە باڵاكانی هاوبەشە دیپلۆماسییەكانیان دەبوو، بەرپرسانی حكومەتی توركیا و ئەندامانی كۆنگرێس لە هەموویان زیاتر هاوبەشی نەگۆڕی سەرەكی توركیا بوون.
لە ماوەی رابردوو كۆبوونەوەی سەرۆكی وڵاتان لەگەڵ توركیا گۆڕانكاری بەرچاوی بەسەر داهات، تا وای لێهات دیدارەكانی گول و ئەردۆغان پاشەكشەی دەكرد، بەتایبەتیش دیداری ئەردۆغان تەنیا لەگەڵ ڤلادیمێر پۆتین بوو، لە ئەوروپاش لە (10) وڵاتی بەهێز تەنیا لەگەڵ ئەڵمانیا بوو.
بەگوێرەی ئامارەكان پێنج دیدار لەسەر ئاستی باڵا لە نێوان سەرۆكی رووسیا و توركیا هەبووە، بەڵام رێژەی دیدارەكانی ئه‌مه‌ریكا له كۆی (20(دیدار یه‌ك دیدار له‌گه‌ڵ توركیا بوو، ئه‌وه وایكرد توركیا هه‌ست به په‌راوێزخستن بكات لایه‌ن ئه‌مریكاوه، لە (2014) پەیوەندی نێوان سەرۆكی ئەمه‌ریكا و توركیا بە تەواوی پچڕا، تەنانەت ئەردۆغان نیگەرانی دەربڕی كە ماوەی (15) مانگە نەیتوانیوە دیدارێكی دوو قۆڵی لەگەڵ باراك ئۆباما ئەنجام بدات، ئەردۆغان لەسەردەمی دۆناڵد ترامپ توانی پەیوەندیەكی بەهێز دروست بكاتەوە، بە بەردەوامی پەیوەندی تەلەفۆنییان هەبوو، ئەوەش كەناڵێكی ئاساییە، بەڵام پەیوەندی دروست لە رێگەی وەزارەتەكان و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانە، چونكه ئەوە كاریگەری بەهێزتری لەسه‌ر پەیوەندی توركیا و وڵاتان دەبێت، پەیوەندی شەخسی ئەردۆغان لەگەڵ وڵاتانی دەرەوەی وڵاتانی رۆژئاوا كاریگەری زیاتر دەبێت، بەڵام په‌یوه‌ندی وڵاتانی رۆژئاوا پێویسته پەیوەندییەكە به‌ڕێگه‌ی فەرمی بێت.
پاڵپشتی رێكخراوی كۆمه‌ڵه‌ی وڵاتان و نێودەوڵەتییەكان بۆ توركیا
ژمارەی بەشداری توركیا لە كۆبوونەوەكانی وڵاتانی (ڕێكخراوی هاریكاری ئیسلامی) له (10) ساڵی یەكەمی سەدەی (21) بەرزترین رێژەی هەبوو، تەنیا (2012 و 2014) نەبێت تۆزێك پاشه‌كشه‌ی كرد بوو، هەرچەندە ئەو رێكخراوە بەراورد بە رێكخراوەكانی ژمارەی ئەندامانی زیاترە، بەڵام زیادبوونی پەیوەندی دیپلۆماسی لە (2016 و 2019) مایەی تێبینی بوو.
لەدوای هەوڵی كودەتای (2016) ئاكپارتی دژایەتی زۆری فەتحوڵا گولەنی كرد، بەرپرسیارێتی كودەتا شكستخواردووه‌كه‌ی خستە ئەستۆی، دوای ئه‌و كوده‌تایه گوتاری ئیسلامی نەتەوەیی توركی زیادی كرد، ئەوەش كاریگەری لەسەر توركیا هەبوو، وایكرد توركیا پاڵپشتی زیاتری (رێكخراوی هاریكاری ئیسلامی) و (ئەنجومەنی توركی) بەدەستبهێنێت.
لەماوەی رابردوو دیموكراسی و سەروەری یاسا و مافی مرۆڤ لە ناوخۆی توركیا پاشەكشەی كردووە، بەڵام كاریگەری گەورەی لەسەر پەیوەندی ئەنقەرە و هاوپەیمانی ناتۆ و وڵاتانی ئەندام لە یەكێتی ئەوروپا نەبووه، ئەوەش پەیوەندی بە واقیعی جیۆسیاسی و پەیوەندی ئابووریی توركیا هەبوو، هەرچەندە هەندێ ململانێیان هەبوو، بەڵام پارێزگارییان لە كەناڵەكانی پەیوەندی نێوانییان دەكرد.
لە هەمانكات كۆبوونەوەی دیپلۆماسی توركیا لەگەڵ وڵاتانی نادیموكراسی هاوشێوەی رێكخراوی شەنگەهای و ئەنجومەنی توركیا شتێكی بەرچاو بوو، لە كۆتایش توركیا هەوڵی دا هەندێك دەستكەوت لە رێگەی رووسیا بەدەست بێنێت بۆ بەهێزیكردنی هەژموونی خۆی لە وڵاتانی ئاسایای ناوەڕاست و قەوقاز، ئەنجومەنی توركی رێگەی دا زمان و رۆشنبیری و ناسنامەی توركیا ببێتە هاوبەشی نێوان ئەو وڵاتانە.
فۆكەس خستە سەر وڵاتانی ناوچەكە
وڵاتانی رۆژهەڵاتانی ناوەڕاست و بەلقان و قەوقاز نزیكترین وڵاتانی دراوسێی توركیان، بۆیەش ئەنقەرە بایەخی زۆریان پێ دەدات
لەدوای بەهاری عەرەبی، چالاكی دیپلۆماسی توركیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەشێوەیەكی بەرچاو پاشەكشەی كرد، لە (2015) ئیبراهیم كاڵن راوێژكاری ئەردۆغان ناوی نا، “گۆشەگیری بەهادار”.
ساڵی (2016) لەسەر چەند ئاستێك بۆ توركیا خاڵی گۆڕانكاری گرنگ بوو، لەوانەش ئاڕاستەی سیاسی بەرەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گۆڕا، لە مانگی ئایلوول رووسیا بەرەو رێگه‌ی له به‌ره‌وپێشچوونه‌كانی توركیا لە سووریا گرت.
بەهۆی سیاسەتەكانی لەبەرانبەر بەهاری عەرەبی ئەردۆغان ئەحمەد داود ئۆغلۆی سەرۆك وەزیرانی دوور خستەوە، كە زیاتر سیاسەتێكی پراگماتی بەرانبەر ئەو ناوچەیە په‌یڕه‌و ده‌كرد، لە (2016) پەیوەندییەكانی لەگەڵ رووسیا و ئیمارات و ئیسرائیل ئاساییی كردەوە، ئەوەش یەكێك بوو لەو هەنگاوانەی كە دیپلۆماسیەتی توركی لەگەڵ ئەو ناوچەیە زیندوكردەوە، قەیرانی قەتەڕ (2017) و لێكنزیكبوونەوەی نێوان ئەنقەرە و دەوحە دوو فاكتەری گرنگ بۆ به‌هێزكردنه‌وه‌ی پەیوەندی توركیا لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
بە هەمان شێوە ئەنجامی ئاماری كرانەوەی دیپلۆماسی توركیا بە ڕووی ئەفریقیا و ئەمریكا دەریدەخات، وڵاتانی كیشوه‌ری ئەفریقیا تاكە ناوچەیە دیپلۆماسیەتی توركیا لەو كاته‌وه‌ی توركیا په‌یوه‌ندی لەگەڵ وڵاتانی ئەو ناوچەیە دروستكردووه، به‌رده‌وامه.
لەنێوان (2011 و 2018) پەیوەندی دیپلۆماسی توركیا لەگەڵ ئەمریكای لاتین زیادی كرد، لەنێوان (2016 و 2019) توركیا په‌یوه‌ندی بازرگانی زێڕی له‌گه‌ڵ ڤێنزوێلا به‌هێزكرد، دواتر هەر ئەوەش بووە فاكتەری بەهێزبوونی ئەو پەیوەندییە، لەسەر ئاستی باڵا نێوان ساڵانی (2010 و 2015) ئەنقەرە سێ كۆبوونەوەیان ئەنجام دا، به‌ڵام لە (2018) ئەنقەرە و كراكاس (17) جار كۆبوونەوە.
میكانزمی سێ لایەنە
بۆ گفتوگۆكردن لەسەر پرسە ناوچەییەكان، ئه‌و جۆره میكانزمه گرنگترین شێوازی كاركردنی توركیایه، چونكه ئەو كۆبوونەوانە نەرمی نواندنی تێدا كەمترە پابەندی تێدا زیاترە، دەكرێت وەك كەناڵێكی بەهێزی دیپلۆماسی لەگەڵ لایەنە ناوچەییەكان بەكاری بهنێت، هەروەها بۆ تیشكخستنە سەر رۆڵی ئەنقەرە وەك نێوەندگیرێك و خاوەن بڕیار سوودی زۆری هەیە، بەتایبەت كۆبوونەوەكانی نێوان توركیا و سڕبیا و بۆسنە و هەرسك و ئازربیجان و جۆرجیا باشترین بەڵگەن بۆ چۆنییەتی بۆ دڕاشتنەوەی دیپلۆماسیەتی توركیا لەگەڵ ئەو ناوچەیە.
لە بەرانبەردا كۆبونەوەكانی نێوان توركیا و ئێران و رووسیا، كە بە دانوستانی ئاستانە ناسرابوو، رووسیا و ئێران ئەو میكانزمەیان بۆ هێشتنەوەی توركیا لە دۆسیەی سووریا بەكارهێنا.
فاكتەری ناوخۆی
رووداوەكانی ناوخۆی توركیا كاریگەرییان لەسەر پەیوەندی دیپلۆماسی ئەو وڵاتە هەبوو، ئەو ئالنگەرییە سیاسیانەی لەسەر ئاستی ناوخۆ رووبەڕووی ئەردۆغان بوونەوە رۆڵیان لە سستكردنی چالاكی دیپلۆماسی ئەو وڵاتە هەبوو، بووە هۆی پاشەكشەی دیلپۆماسی لە نێوان (2013 و 2015)، بەتایبەت خۆپیشاندانەكانی (2013) و شكستی ئەردۆغان لە هەڵبژاردنی (2015) ئاڵنگەری گەورە بوون، كە كاریگەری لەسەر بایەخدان بە سیاسەتی دەرەوە هەبوو.
ئەستەمە بێ تۆماركردنی ئەو ژمارانە ئاستی كاریگەری ئاڵۆزییه ناوخۆییه‌كان لەسەر دیپلۆماسیەتی توركیا بزانین، بۆیە ناكرێت كاریگەری رووداوەكانی ناوخۆییەكان لەسەر پەیوەست بوون بە پاشەكشەی دیپلۆماسی توركیا بەلاوە بنێین.
ئەنجامەكان
هەرچەندە لەسەر ئاستی سیاسی دەرەوە توركیا په‌یوه‌ندییه‌كانی ئاڵۆز بوو، بەڵام لەلایەنی دیپلۆماسی ماوەیەكی كەم نەبێت توركیا وڵاتێكی گۆشەگیر نەبووە، ئەوەش لە پەیوەندییەكانی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست شتێكی باوە.
بە درێژایی (10) ساڵی رابردوو پەیوەندییەكانی ئەنقەرە لەگەڵ چەند وڵاتێكی ناتۆ ئاڵۆز بوو، بەڵام تا ئێستاش وڵاتانی رۆژئاوا بەهێزترین هاوبەشی دیپلۆماسی توركیان، هەر ئەو ئاڵۆزییەكانەش رێگرن لە تێكچوونی تەواوی پەیوەندییەكانیان.
ئەوروپا بەردەوام رەخنە پاشەكشەی دیموكراسی و سەروەری یاسا توركیا دەگرێت، سه‌ره‌ڕای ئه‌و ره‌خنانه هێشتا نەبۆتە كەمبوونەوەی كۆبوونەوەی دیپلۆماسی نێوانیان، ئه‌وه وایكردووه پێویسته توركیا دۆسیەكانی سووریا و سیستەمی بەرگری رووسی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لیبیا و پەنابەران بایەخ پێ بدات، هانی گفتوگۆی بەردەوامی لایەنەكان بدات، سەرەڕای ئەو ناكۆكیانەش لە ماوەی ساڵانی (2010 و 2020) پەیوەندییە دیپلۆماسیەكانی نێوان توركیا رووسیا زیادی كردووە، كە یەكێكە لە ئاراستە دیارەكانی دیپلۆماسیەتی توركیا زۆر به‌ره‌وپێشچووه.
*كارمەندی پێشووی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه و سه‌رۆكایه‌تیی وه‌زیرانی تورکیا، ئێستا قوتابی ماسته‌ره له زانكۆی لایدن، له بواری رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌نووسێت.
سەر چاوە: www.nuche.net
