بەرهەم جبار
وڵاتانی فرە نەتەوە و فرە ئایین و فرە مەزهەب، پیشكەوتوو یان دواكەوتوو، هەرچەندە پێشكەوتووەكان كە مەبەستم لە وڵاتانی خۆرئاواییە پێشكەوتووەكانە، لەم قۆناغەدا كەمتر بەهۆی چەسپاندنی دیموكراسییەوە رووبەڕووی كێشە و ململانێ و توندڕەویی فیكری و فیزیكی دەبنەوە، بەڵام لەوڵاتانی دواكەوتوودا بەپێچەوانەوە بەهۆی زهقكردنهوه و ڕێز نهگرتن له خاڵە جیاوازەكان و بەردەوامیی ململانێكانیانەوە رووبەڕووی توندوتیژیی دەبنەوە، دەرەنجامیش بە دڵنییایەوە زیانی ماڵی و گیانی لێ كەوتۆتەوە و مرۆڤەكانیش بوونەتە قوربانیی دەستی فیكریی توندڕەویی نا لۆژیكی و ناعەقڵانی.
سەرەتای جەنگی ئایینی و مەزهەبی، پاشان دوای ئەوەی چەمكی دەوڵەتی نەتەوەیی سەری هەڵدا، لە ئەوروپاش كاسۆلیك و پرۆتستانت، لە دونیای ئیسلامیشدا شیعە و سوننە و … هتد، لەبواری ململانێی نەتەوەیشدا نموونەگەلێكی زۆر هەن. یەكێك لەو نموونانەش ئێمەی كوردین كە هێشتاش قوربانیی ئەو دۆخەین و هۆكارگەلێكی زۆرن هەن كە دەبنە مایەی لێكتێنەگەیشتن، كە ئەوەش بۆخۆی هۆكارێكی سەرەكییە بۆ پێكنەگەیشتن و جیابوونەوە و دواتریش تێكشكاندنی یەكڕیزیی و تەبایی و ئاشتی و خۆشەویستی و یاخود بەلایەنی كەم پێكەوە ژیان.
ههروهك ئهوهی ( ئالان تۆرێن ) دهیڵێت خۆ بەتەنیا فرەیی یەكسان نییە بە دیموكراسی، بەڵكو رێزگرتن لە جیاوازییەكان و پێشێلنەكردنی مافەكانی یەكتریی رۆحی دیموكراسی دێنێتە ئاراوە.
لە وڵاتێكی وەك عیراقی دوای رژێمی سەدامدا كە فرەیی حزبی و سیاسی رێگەی پێدراوە و بە دەستووری نووسراو قسە لەسەر مەسەلەی فرە پێكهاتەیی و وەك یەكی پێكهاتەكان و مافی هاووڵاتیبوون دەكرێت، بەڵام لە پراكتیزەكردندا ئەو دەقە دەستوورییە بۆ ههنگاو نانی بهرهو دیموكراسیهت هێشتا ههر نیشانهی پرسیاری لهسهره و ( بول بریمهر ) یش له یاداشتنامهكهی به ناو نیشانی ( ساڵهكهم له عێراق ) به ڕوونی ئاماژه به ناكامڵ بوونی دیموكراسیهت دهدات له عێراق .
بەگوێرەی پۆلێن كردنە جیهانییەكان لە وڵاتانی دیموكراسی و نا دیموكراسیدا، هێشتا عیراق بە وڵاتێكی نا دیموكرات هەژمار دەكرێت، چونكە پێشێلكاریی بەرامبەر بە مافەكان هەر هەیە. بۆنموونە بەپێی راگەیاندنی ساڵانەی (زە ئیكۆنۆمیست ئینتلیگانس) ی بەریتانی بۆ ساڵی 2019 ، لەنێو 167 دەوڵەتدا عیراق پلەی 118 ی داگیركردووە لەبارەی دیموكراسییەوە، كەوابێ هێشتا ئەو فرە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی و …هتد-ەی باسی لێوەدەكرێت، نە لەنێوان خۆیان و نە لەنێوان پێكهاتەكانیشدا بەجیاجیا نەیانتوانیوە لەیەكتریی تێبگەن، بۆیە زەحمەتە بەیەكترییش بگەن .
وەك شاكر خەسباك لە كتێبی (كورد و مەسەلەی كورد) دا لە پێشەكییەیدا بەڕوونی دەڵێت: «ئێمەی عەرەب بەباشی نەمانتوانیووە لە ئەسڵی كێشەكانی كورد تێبگەین و بۆ ئەوەی هەر نەتەوەیەك ماف و ئەركی دیار بێت، پێویستە تێیان بگەین».
لەسەر ئاستی ئایینی و مەزهەبیش زۆرجار ئەوەی تۆمەتی بێ بنەما و تا رادەی تەكفیرییش دروست دەكات، لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە بەباشی یەكتریی ناخوێنینەوە، تا رادەی ئەوەی دەتوانین بڵێین «هەموومان هیچ شتێك لەبارەی یەكترییەوە نازانین»، بەڵكو لە روانگەی بیركردنەوەیەكەوە بەبێ پشت بەستن بە بنەمای زانستی و بە پاڵنەری رق و كینە و بوونی نییەتی پێشوەختەی یەكترشكاندن و بێنرخكردنی یەكتریی قسەدەكەین و سیاسەتیش هەر بەوجۆرە دەكەین، چونكە تەنها پەنجە دەخەینە سەر خاڵە جیاوازەكانی نێوانمان كە زۆر لە خاڵە هاوبەشەكان كەمتریشن و خاڵە هاوبەشەكانمان فەرامۆشكردووە كە ژمارەیان زۆر زیاترە. تەنها لەبەر بەرژەوەندیی تەسكی ئەو دەستەو گروپانەی كە بەرژەوەندییان لەو دۆخەدایە، یاخود باشترە بڵێم كەسە باڵادەستەكان، چونكە دواتر پەیڕەوكارانی خوار باڵادەستەكانی هەمان ئەو گرووپانەش دەبنەوە بە قوربانیی لەگەڵ خەڵكدا بەگشتی.
