بەرهەم کەڵهوڕی
ساڵی ۲۰۰۳ هێزە عێراقیەکان بە هاوکاری هێزەکانی ئەمریکاو هاوپەیمانان توانیان کۆتایی بە حوکمی تاکڕەوی دیکتاتۆری بەعسی بێنن و عێراقیش پێ بنێتە ناو قۆناغێکی تازەی دەوڵەتداریەتیەوە بەجۆرێک کە هەموو پێکهاتەو دەنگ و ڕەنگە جیاوازەکان بتوانن بەشداری لە پرۆسەی دیموکراسی و بەڕێوەبردنی دەوڵەتەوە بکەن هەروەک ووڵاتانی ڕۆژئاوایی فرە نەتەوەی جیاواز ، هەرچەندە هەروەکو (پول بریمەر ) حاکمی مەدەنی ئەمریکیەکان کەلە عێراق بوولەکاتی پرۆسەی ئازادکردن لە عێراق بوو لە میانەی یاداشتنامەکەی بەناو نیشانی ( ساڵەکەم لەعێراق ) ووتەنی : ئەو دیموکرسیەی کەلە عێراق دێتە دی جیاواز دەبێت لەو دیموکراسیەی کەلە ڕۆژئاوا بوونی هەیە ….. .
ڕوونە کە بۆ گەیشتن بە دیموکراسیش دوو ڕێگا بوونی هەیە ، یەکێکیان بریتیە لە پەیڕەوکردنی پڕەنسیپی زۆرینە و کەمینە ، ئەوی تریشیان بریتیە لە ڕێگەی دیموکراسی تەوافوقی ئەمەشیان لەو ووڵاتانە پەیڕەو دەکرێت و جێ بەجێ دەکرێت کە فرە نەتەوە و ئایین و …هتدن بۆ ئەوەی هەموو لایەک بەشداری پێ بکرێت و فەرامۆش نەکرێن چونکە ئەوان زیاتر و باشتر دەتوانن نوێنەرایەتی خۆیان بکەن بۆ ئەوەی ئەوانی تر نەتوانن مافەکانیان پشتگوێ بخەن و فەرامۆشیان بکەن ، ئەمەش لە ووڵاتانێک پەیڕەو دەکرێن کە جیاوازیەکانیان زۆر زەق بن و گومانی غەدری زۆرینە لەسەر کەمینەی تێدا بکرێت و هێشتا دیموکراسی یەکتر قبوڵکردن نەگەشتبێتە قۆناغێکی پێگەیشتوو و کامڵ بوون ، واتە هێشتا خاڵە هاوبەشەکانیان کەمتر و لاواز تر بن لە خاڵە جیاوازیەکانیان و ترسی غەدری زۆرینە لەسەر کەمینە هەبێت بەتایبەتیش کە حزبە سیاسیەکان نوێنەرایەتی پێکهاتەیەکی جیاوازی دیاری کراو بکەن .
سەرەڕای ئەوەی لەعێراق فرەیی بوونی هەیە بەڵام هێشتا نەگەیشتووە بە ئەو قۆناغە دیموکراسیەی کە خەونی هەمووانە ، بەپێی ئەو زانیاریەی کە ( زە ئیکۆنۆمیست ئێنتلیگانس ) ی بەریتانی بۆ ساڵی (۲۰۱۹)لەسەرپرسی ووڵاتانی دیموکراسی بڵاوی کردبووەوە لە کۆی( ۱٦۷)ووڵات ووڵاتی عێراق لەڕیز بەندی (۱۱۸) بووە . واتە تەنها فرەیی یەکسان نیە بە دیموکراسی بەڵکو ڕێز گرتن لەو فرەییەو پێدانی مافیان ئەوە ڕۆحی دیموکراسیە .
ئەمە جگەلەوەی کە دیموکراسیشتەنها پەیوەست نیە بەلانەیە سیاسیەکان و بابەتی هەڵبژاردن و چونکە ناو حکومەت یان بوون بە ئۆپۆزسیۆن ….هتد ، بەڵکو پەیوەندی بەکۆی ژیانی هاوڵاتیانیشەوە هەیە .
لە عێراقیش چونکە ووڵاتێکی فرە پێکهاتەیه بۆیە هەر لەدوای ساڵی ۲۰۰۳ ئەوە سیستەمی دیموکراسی تەوافوقی پەیڕەو کراوە ، سەبارەت بەکوردیش چەند جارێک پۆستی سەرۆک کۆمار و وەزیر و کۆمەڵیک پۆستی تریشی هەبووە لەناو دەوڵەتی عێراقی تازەی دوای ۲۰۰۳ بەڵام هەروەکو ئاماژەم پێدا هێشتا نەتوانراوە دەستوور وەکو خۆی و بەتەواوەتی جێ بەجێ بکرێت ، دەستوور ساڵی (۲۰۰٥) نووسراوەتەوە ئەوە ساڵی (۲۰۲۲) ە واتە دوای تێپەڕبوونی (۱۷) ساڵ کەچی هێشتا مادەی (۱٤۰) ی دەستوور نەکوتۆتە بواری جێ بەجێ کردن سەرەڕای بەشداری کوردیش لە دوبارە بونیاد نانەوەی عێراقی تازە و پێکهێنانی کابینە یەک لەدوای یەکەکانی حکومەتی عێراقی . بەپێی ئەو عورفەی کە تا ئێستاش پیادە کراوە پۆستی سەرۆک کۆمار بۆ کوردە و پۆستی سەرۆکی وەزیرانیش بۆ عەرەبی شیعەیە و پۆستی سەرۆکی پەرلەمانیش بۆ عەرەبی سونەیە ، دەبێت سەرۆکی هەر یەکێک لەم سێ پۆستە بەر هەرسێ پێکهاتە بکەوێت ، ئەوەش باشترە کە بە ڕێکەوتن و تەوافوقی ناو هەر سێ پێکهاتەکە بێت بۆ ئەوەی زیاتر ڕەنگدانەوی ئەو پێکهاتەیەی پێوەدیار بێت ، بۆ نموونە پێشتر سونەکان خۆیان حەلبوسیان دەستنیشان کرد بوو وە لەسەری کۆکبوون ، شیعەکانیش خۆیان لەسەر کازمی کۆکبوون هەر چەندە کورد لەسەر یەک بەربژێر کۆک نەبوون بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار بەداخەوە .
