بەڵێن عەبدوڵڵا، سكرتێری حزبی زحمەتكێشانی كوردستان، لە دیدارێكی تایبەتدا لەگەڵ رێگای كوردستان باس لە قەیرانە قوڵەكانی عێراق و دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەت و ئەو مەترسییانەی كە هەر لە سەرەتای دامەزراندنی عێراقدا هەبووە و تاوەكو ئێستا هەر بەردەوامیان هەیەو هەروەها لەبەشێكی دیدارەكەدا باس لە كەمترخەمی لایەنە سیاییەكانی هەرێمی كوردستان دەكات، كە نەیانتوانیوە ئەو هەلانەی كە هاتۆتە بەردەمیان بیقۆزنەوە.
بەشی یەكەم
دیمانە/ بۆتان نەجات – فەرمان حوسین
+بیروبۆچۆنی ئێوە بۆ مەسەلەی ئەو گۆڕانكارییە نوێیانەی كە ئێستا لە پێكهێنانی حكومەتی عێراق هەیە چییە؟
-سەرەتا زۆر سوپاس بەخێربێن.
-بەڵێ بە دڵنیاییەوە بارودۆخی عێراق ئاڵۆزە، ئێمە پێمان وایە كە ئێستا ئەو كێشانەی رووبەڕووی ئەو وڵاتە دەبێتەوە، رووبەڕووی خەڵكی عێراق دەبێتەوە. لە بنچینەدا هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ دامەزراندنی ئەو دەوڵەتە هەر لە سەرەتایی دامەزراندنییەوە هیچ كاتێك سەروەری نە سیاسی و نە ئابووری بەخۆیەوە نەبینیوە ، سەرەڕای ئەوەی كە عێراق وڵاتێكی دەوڵەمەندە، سامانێكی یەكجار زۆری هەیە، بەڵام ئێمە زۆرجار ئەو كێشانەی رووبەڕی عێراق دەبۆوە دەمانگێڕایەوە بۆ حكومەتە دیكتاتۆریەكان، بەڵام دوای روخانی رژێمی عێراق لە ساڵی 2003 بوونی دەستوورێك كە هەموو خەڵكی عێراق دەنگی بۆدا. وە هەروەها ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هەموو پێكهاتەكان لە رێگای هەڵبژاردنەوە نوێنەرایەتی خۆیان هەڵبژاردوە و رەوانەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیان كردووە، هەموو حكومەتەكانی كە پێكهاتووە، هەموو ئەو كابینانەی لە دوای 2003 وە تا كۆتا هەڵبژاردن كە ئێستا دووچاری گەورەترین قەیران بووە، هەموو پێكهاتەكان لە حكومەت بەشدارن. سەرەڕای هێزە هاوپەیمانەكان و نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەوروپا پشتیگری عێراقیان كردووە بۆئەوەی جێگیری بەخۆیەوە ببینێ، بەڵام لە 2003وە تا دوا هەڵبژاردنیش عێراق بە خراپترین دۆخ تێپەڕیووە. كەواتە هۆكارەكە ئەوە نییە كە عێراق سامانی نییە یان كێشەكان تەنها سیاسین، عێراق هەر لەسەرەتاوە لەسەر بنەمای هەڵە دامەزرا، بۆیە پێناچێت بەو ئەقڵیەتەی كە ئێستا هەیە عێراق جێگیری بەخۆیەوە ببینێ. كۆتا هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەر ئەنجامدرا، بەڵام تاكو ئێستا حكومەتی عێراق پێك نەهێنراوە. بۆیە وابە ئاسانی حكومەت پێك ناهێنرێت.
+كەی ئەو گرێ كوێریە دەبێتەوە بۆ پێكهێنانی حكومەت؟
-ئاسان نییە، پێموایە حكومەتیش پێكبهێنرێت، حكومەتێكی لاواز دەبێت و تەمەنی درێژنابێت.
+پێتوایە هۆكارەكەی چییە كە لاواز دەبێت و تەمەنی درێژنابێت؟
-هۆكارەكەی وەكو باسم كرد، تاكو ئێستا نەهاتوونە پەنچە بخەنە سەر بنچینەی كێشەكان كە خۆی هەر لەسەرەتایی دروست بوونییەوە لەسەر هەڵە دامەزراوە. تەنها شەرعیەتێكی نێودەوڵەتی پێدراوە، ئەگینا ئەوەی كە هەیە لە عێراق كوا حكومەت كوا سەروەری عێراق كوا دەستور كە دەستوریان وەلاناوە، دەستێوەردانی وڵاتانی هەرێمایەتی رۆژانە لەسەر عێراق هەیە، حكومەتەكە هیچ دەسەڵاتێكی نییە، میلیشا ئەو وڵاتە بەڕێوە دەبا، كۆی كێشەكانی ئەمڕۆ هەر لەسەرەتاوە لەگەڵ عێراق هاتووە. ئەمڕۆكەش زیاتر قوڵ بۆتەوە، عێراق خۆی ئاشكرا كردوە “كەمن دەوڵەتێكی فاشیلم” هەمووان پێداگیری دەكەن كە دەبێت عێراق بەو شێوازە بڕوات. بۆیە ئێمە پێمان وایە تاكە چارەسەر بۆ ئەو بارودۆخەی عێراق دەوڵەتێكی كۆنفیدڕاڵ بێت یان بەپێی دەستور بكرێت بە چەند هەرێمێك و دەسەڵات بدرێت بە هەرێمەكان و ئیدارەی خۆیان بكەن.
+ئەو بە هەرێم بوونە لەسەر مەسەلەی پێكهاتەكان بێت یان دابەشكاری بێت بۆ ئیدارەدان؟
-خۆی واقیعەكە وایە ئێستا هەرێمێكی شیعە و هەرێمی سونە و هەرێمی كورد هەیە، خۆ ئێمە دامان نەمەزراندوە خۆی هەیە و رەنگیشی داوەتەوە سەرۆكی كۆمار هی كوردە و سەرۆكی حكومەت هی شیعەیە و سەرۆكی پەرلەمانیش هی سونەیە، ئێ بۆ لە خوارەوە سێ هەرێم نەبێـت و هەركەس ئیدارەی خۆی بكات و بە یەكسانی سەروەت و سامانەكە دابەش بكەن. بۆیە پێمانوایە ئەو حكومەتەش پێكبهێنرێت وەكو حكومەتەكانی پێشوتر هیچی پێناكرێ، ئەگەر حكومەتیش دابمەزرێت ناتوانێت دەسەڵاتی بەسەر هەموواندا هەبێت سەروەری عێراق بپارێزێت و بەسەر هەموو كێشەكاندا زاڵ بێت.
- كورد هەمیشە رۆڵی سەرەكی هەبووە لەسەر پێكهێنانی حكومەت، شیعەكان و سونەكان دەزانن كە بەبێ كورد ناتوانن حكومەت پێكبهێنن، بۆچی كورد ئێستا رۆڵ و كاریگەری نەماوە وەك جارن؟
-لەدوای روخانی رژێم ئەو سیاسەتەی سەركردایەتی كورد گرتیە بەر بۆ بنیادنانەوەی حكومەت هەر لەوێ هەڵەبوون.
+كام هەڵە، هەڵەكە چییە؟
-بۆ نمونە مادەی 140 خۆمان دەنگمان پێدا، وەكو ئەوەی تۆ مافی خۆت بخەیتە ناو گومان، ئەگەر هاتوو ئەوكات پێداگیری كرابایە لەسەر ئەوەی كە كەركوك بەشێكە لە خاكی كوردستان، لەوانەیە ئەوكات بە بڕیارێك بخرابایە سەر هەرێمی كوردستان. ئەو كێشەیە مایەوە رۆژ لە دوای رۆژ ئاڵۆزتر دەبێت، چەند ساڵی بەسەر دا رۆیشتوە كەچی ماددەی 140 یەك هەنگاوی بەرەو پێش نەچووە، بەڵكو زۆر پاشەكشەی سەرتاسەریش لەسەر ماددەكە كراوە ئەوان پەیشمانن لەو ماددەیە. ئەوە رۆژانە تەعریب دەكرێت، ئاخرلەناوچەی كورد نشینەكان تەعریب بەردەوامە وەكو سەردەمی پێش بەعس و دوای بەعسیش.
-هەڵەكانی دیكەش چی بوون؟
-لەناو دەستور هەڵە هەیە، بۆنمونە مەسەلەی نەوت و غاز و دەسەڵات و سەروەت و سامان، هەروەها لەمەسەلەی پێشمەرگە. هەروەها لە كۆتا بڕیاری دادگای عێراقی بە تفسیری خۆی یاسای نەوت و غازی هەرێم بە نادەستوری لە قەڵەم دەدات. زۆر ماددە و شتی دیكە هەیە لەناو دەستور یان لە بێ ئاگاییان بووە كە ئەوانەیان بەسەردا چووە، یان ئەو رۆژەی جەنابی كاك مەسعود باسی كرد “لە خۆش باوەڕی بووە” بۆیە ئەو دەستورە نەیتوانیوە متمانە بداتە هەرێمی كوردستان، وە بۆ عێراقیش متمانەیەكی نەداوە، لەناودەستور چەند شتێك بەخراپ گەڕایەوە بۆ ئێمە.
+وڵاتانی دەوروبەری عێراق تاچەند كارەكتەرن لەسەر مەسەلەی ئەو پەیوەندییانەی نێوان هەرێم و بەغدا بۆ پێكهێنانی حكومەت و هەروەها بۆ ئەو فشارانەی عێراق كە لەسەر هەرێمن؟
-لەهەر وڵاتێك هەڵبژاردن دەكرێ كاریگەری خۆی دەبێ لەسەر وڵاتانی دەورپشتی لەسەر وڵاتانی تری دونیاێ، چونكە هەر حكومەتێك بێت سیاسەتێكی تری هەیە لە رووی پەیوەندییەكان و لە رووی ئابووری زۆر شتی تریش، بەڵام ئەوەی لە عێراق دەگوزەرێ، ئەوەی كە ئێمە رۆژانە دەیبینین كاریگەری وڵاتانی هەرێمایەتی لەسەر عێراق لەكاتی هەڵبژاردن لە كاتی جیاكردنەوەی دەنگەكان و لەدوای هەڵبژاردنیش، ئەوەندەی وڵاتانی زلهێز رۆڵیان هەیە، كە ئایا ئەو حكومەتە چۆن پێكبێت و چۆن سیاسەتێك بگرێتە بەر، ئەوەندە هێزو لایەنە سیاسییەكان سەربەخۆیان نییە لە كاتی هەڵبژاردن، لەدوای هەڵبژاردن، لە پێكهێنانی حكومەت، واتا فشارەكانی نێودەوڵەتی زۆرن. چەند لایەنكێكی سیاسی هاتوون كە زۆرینەی پەرلەمانیان هەیە دەیانەوێ رێگایان پێبدرێت كە حكومەت پێكبهێنن و لایەنەكانی تر ئۆپۆزسیۆن بن، بەڵام ئەوەی لە عێراق دەگوزەرێ ئەوەیە، ئێمە دەزاین بە فشاری كێیە.
+هێزە سیاسییەكان، میلیشیاكان، بە رێگای جۆراوجۆر فشاری ئابووری سیاسی دەخەنە سەر هەرێمی كوردستان، ئەو فشارانە ئامانج لێی چییە دەیانەوێ چ بە هەرێمی كوردستان بگەیەنن؟
-ئەوان لە دوای جێبەجێ كردنی دەستور، دوای ئەوەی بارودۆخیان باشتر بوو لە بەندەكانی دەستور پەشیمان بوونەتەوە، بەهیچ شێوەیەك پابەندی دەستور نابن، ئەگینا هەرێمی كوردستان دائیمە گوتویەتی” با دەستور حەكەمبێت”، بەڵام لە هیچ بابەتێك دەستور نەبۆتە حەكەم لەنێوان ئێمە و حكومەتی ناوەندی، بەردەوام سیاسەتی تەنگ پێهەڵچنی و سیاسەتی فشارخستنەسەر بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان لە قالب بدەن، هەم لە رووی سیاسی و لە رووی ئابوری. بۆنمونە لە دەستور هاتووە هێزی پێشمەرگەی كوردستان بەشێكە لە هێزی بەرگری عێراقی، كە گوتت بەشێكە دەبێت راهێنان و پڕچەك كردنی هەموو مافەكانی لە چوار چێوەی هێزی عێراقی بێت، لە 2003 وە كە دەستور هەموار كراوە تاوەكو ئێستا وەزارەتی بەرگری عێراقی هیچ هاوكارییەكی هێزی پێشمەرگەی نەكردووە لەو كاتەی كە داعش رووی لە ناوچەكە كرد هێزی پێشمەرگەی كوردستان پێشی لێگرتوو رێگەی نەدا زیاتر پێشڕەوی بكات كە ئەو هەموو شەهید و قوربانییەی دا سەرەڕای ئەو هەموو قوربانیدانە ئەگەر هێزی هاوپەیمانان نەبووایە لەوانەیە نەیدەتوانی ئەو بەرگرییە بكات، حكومەتی عێراقی نە بەماددەی و نە بە سەربازی هیچ هاوكاری پێشمەرگەی نەكردوە تاوەكو ئێستاش بەردەوامە. ئێ ئەوە پاشگەز بوونەوە نییە لەدەستور، مەسەلەی نەوت غاز، ئەو عێراقە بنچینە ئابوورییەكەی نەوت و غازە. لە 2005وە پاش ئەوەی دەستور نووسراوەتەوە، هۆكار چییە تاوەكو ئێستاكە عێراق بۆچی شان ناداتە بەر دەركردنی یاسای نەوت وغاز، ئەگەر یاسای نەوت و غاز لە 2005وە لە پەرلەمانی عێراق دەركرابایە ئێستا كێشەی نێوان عێراق و هەرێمی كوردستان نەدەبوو، ئەو هەموو لێچێچینەوەی لە هەرێم كرا هێشتان نەوت دەرنەهێنرابوو. حكومەتی عێراق لە دوای 2014 بودجەی عێراقی بڕی لەسەر هەندێك ناكۆكی لە نێوان عێراق و هەرێمی كوردستان، ئەوان لە كەمینن رۆژانە بە ئاشكرا بەدرۆن هێرش دەكەنە سەر هەرێمی كوردستان، ئێ ئەوانە لە كوێ دێت لە ناو سنوری حكومەتی فیدرالەوەیە.
دیمانە ڕێگای كوردستان
A:BESTUN LATEF
