بەڵێن عەبدوڵڵا، سكرتێری حزبی زحمەتكێشانی كوردستان، لە دیدارێكی تایبەتدا لەگەڵ “ئێستانیوز” باس لە ڕەوشی هەرێمی كوردستان و نەبوونی گوتارێكی سیاسی یەكگرتووی كوردستانیی و قەیرانە قوڵەكانی عێراق و دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەت و هەروەها زیادبوونی ململانێ ووڵاتانی زلهێز و چەند پرسێكی دیكە دەكات.
ئێستانیوز: دوای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەمانگی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو، تا ئێستا نەتوانراوە حكومەت پێك بهێنرێو بارودۆخەكەش رۆژ لەدوای رۆژ بەرەو ئاڵۆزی زیاتر دەڕوا، لەم بارەوە تێڕوانینتان چیە؟
-ئەو روداو و ئاڵۆزیانەی ئەمڕۆی عێراق دەرهاویشتەی رۆژێك و دوو رۆژ و ساڵێك و دوو ساڵ نیە، نابێ ئەو بارودۆخە كورت بكرێتەوە لە ململانێی چەند لایەنێكی سیاسی بۆ پێكهێنانی حكومەت، بەڵكو پێویستە لە گۆشەنیگایەكی فراوانترو قوڵتر خوێندنەوەمان بۆی هەبێ. ئێمە لە حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان دەمێكە گوتومانە كێشەی بنەڕەتی عێراق دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای دامەزراندنی، واتە دوای جەنگی جیهانییەكەم. لایەنە براوەكانی جەنگ بەپێی بەرژەوەندی خۆیان میراتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیان بەسەر خۆیاندا دابەش كردو ئەو سنورەیان بۆ عێراق داتاشی و شەرعەتیان پێدا، هەڵەكە لەوێوە دەست پێدەكا. لەوكاتەوە تا ئێستا سەد ساڵ بەسەر مێژووی دامەزراندنی ئەو عێراقە تێدەپەڕێ، كەچی ئێستا لە خراپترین بارودۆخی سیاسی و ئابوریدایە و بەدەوڵەتێكی شكست خواردوو هەژمار دەكرێ، ئەگەر پێشتر تێكڕای نەهامەتیەكان دەخرانە پاڵ رژێمەدیكتاتۆرو شمولیەكان، بەڵام دوای 2003 دەبوایە عێراق ئەو مێژووە رەشە تێپەڕێنێو هەنگاو بەرەو دەوڵەتێكی دیموكراسیو خۆشگوزەران بنێت، كەچی ئەوە بۆ 20 ساڵ دەچێ، كەچی عێراق ئێستا لە خراپترین بارودۆخ دایە بە بەراورد لەگەڵ سەد ساڵی رابردوو. عێراق هیچ پێوەرێكی دەوڵەتی بەسەردا ساغ نابێتەوە، مەحاڵیشە بە هەڵبژاردن و گۆڕینی دەسەڵات و بەپێی پێوەرەكانی دەنگدان وەك لە دنیای دیموكراسی ئەنجام دەدرێ، چارەسەری كێشەكان بكات. خۆ هەڵخەڵەتاندنە ئەو چاوەڕوانیە بۆ ئایندەی عێراق وێنا بكەین. ئێمە پێمان وایە تاكە چارەسەر بۆ عێراق سیستەمی كۆنفیدڕاڵیە. جا ئەگەر ئێستاش زەمینەی ئەو سیستەمە لەبار نەبێ، پێكهاتەكان و لایەنە سیاسیەكانی عێراق، بگەنە رێككەوتنیش بۆ پێكهێنانی حكومەت و ئیدارەدانی دەوڵەت، شتێكی كاتیەو چارەسەری هیچ كێشەو ئاڵۆزیەكانو ئەو بارودۆخە ناهەموارەی پێناكرێو عێراق بەردەوام دەبێت لە نەهامەتیەكانو لە بازنەیەكی بەتاڵ دەسوڕێتەوە. بۆیە دواجار هەر دەبێ چارەسەری ئەو هەڵەیە بكرێ كە لەسەرەتاوە كراوە.
سەبارەت بە بارودۆخی ئێستاش پێم وایە هەڵبژاردنی پێشوەختە بۆتە ئەمری واقع و دەمێنێتەوە سەر ئەوەی كەیو چۆن ئەو هەڵبژاردنە ئەنجام بدرێ، كام حكومەت ئەم ئەركە دەگرێتە ئەستۆ، جگەلە مەسەلەییاسای هەڵبژاردنو كۆمسیۆن، چەندینبەربەستی تر كە مشتومڕیان لەسەرە، بۆیە هەڵبژاردنی پێشوەختەش گرفت و ئاستەنگی زۆری لە پێشە، بەڵام وەك لە پێشەوە هێمام بۆ كرد ئەم بارودۆخە سەر بۆ ئەوە دەكێشێ هەڵبژاردنێكی تر دەبێ بكرێ.
ئێستانیوز: پێگەو رۆڵی هەرێمی كوردستان لەم بارودۆخەی عێراق و نەبونی گوتارێكی سیاسی هاوبەش و یەكگرتووی كوردستانی، چۆن لێك دەدەیتەوە؟
– بە تەئكید كوردستان وەك قەوارەیەكی سیاسی لە دەستوری عێراق دانی پێدا نراوە، بەلام دەیان كێشەمان لەگەڵ عێراق هەیە، ئەو دەستورەی كە پێویست بوو بكرێتە بنەما بۆ بەڕێوەبردنی عێراق و چارەسەری كێشەكان، كەچی دەستور وەلانراوەو كاری پێ ناكرێ و دەیان ماددەو بەندی ئەو دەستورە بە زەقی پێشێل كراوەو عێراق بەهەمان عەقڵیەتی سیاسی رابردوو ئیدارە دەدرێ، رۆژ لەدوای رۆژ شۆڤێنیەت و تایەفەگەری زیاتر رەگ دادەكوتێ.
لەبەرامبەر ئەو بارودۆخە چارەنوسسازەی عێراق كە كاریگەری راستەوخۆ بەسەر هەرێمی كوردستانەوە رەنگ دەداتەوە، بەداخەوە گوتارێكی هاوبەشی یەكگرتوی كوردستانی غائیبەو لێكترازانێكی بێ ئەندازە خراپ كەوتۆتە نێوان لایەنە سیاسیەكانی كوردستان و ئەگەر بەم جۆرە بڕوا زیانێكییەكجار گەورەی لێدەكەین، كە بێتە سەر قسەكردنیش لەسەر ئەو مەسەلە هەستیارە، تێكڕای لایەنەكان باسی زەرورەتییەكڕیزی و تەبایی و یەك گوتاری دەكەن، بەلام بە كردەوە بەرژەوەندی حزبایەتی دەخرێتە پێش بەرژەوەندی نیشتمان.
ئێمە لە حزبی زەحمەتكێشان جەخت دەكەینەوە كە كوردستان پێویستی بە میساقێكی میللی هەیە كە گشت لایەنە سیاسیەكان لەسەری رێك بكەونو واژۆی بكەن، تێیدا ئەركو بەرپرسیاریەتی بە راشكاوی جێگیر كرابێو ناوەڕۆكەكەی بۆ گەل رابگەیەنن. بۆ ئەوەی پابەندبوونی لایەنەكان بەو رێككەوتن نامەیە بەرجەستە بكرێو هیچ لایەنێك نەتوانێ بە ئاسانی لێی لا بدات. هەروەها بە راشكاوی ئەركی نوێنەرانی كوردستان لە سەرۆكایەتی كۆمار وەزیرەكانو پەرلەمانتارەكان دیاری بكرێ و بخرێنە ژێر چاودێرییەوە.
بۆ جێبەجێكردنی ئەو میساقەش پێویستمان بە پێكهێنانی ئەنجومەنێكی سیاسییە كە بەرپرسییەكەمی لایەنە سیاسیەكان لە خۆ بگرێ و ئەركی پاراستنی بەرژەوەندیە بالاكانی كوردستان و بڕیاردان لە مەسەلە هەستیارو چارەنوسسازەكان و …هتد بێت. ئەو ئەنجومەنە هەرگیز كارەكانی ناكۆك نابن لەگەڵ دەسەڵاتەكانی پەرلەمان و حكومەتی هەرێم.
ئێمە ئەو هەنگاوە بە گونجاو دەبینین بۆیەكخستنی ریزەكانو گوتارێكی سیاسییەكگرتوو هاوبەش سەبارەت بە هەموو پێشهات و گۆڕانكاریەكان لەناوچەكەو عێراق.
لەبیرمان نەچێ چارەسەری دەستوری كوردستانیش زۆر پێویستە، نابێ چیتر بەهۆی ناكۆكیو بەرژەوەندی حزبی ئەو بابەتە دوابخرێ.
ئێستانیوز: تەعریب لەناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێم بەردەوامە، خەم ساردی نوێنەرانی كوردستان لە بەغداو پەرلەمان و حكومەتی هەرێمیش لە كوردستان لە بەرامبەر ئەو سیاسەتە چۆن دەبینی؟
– سەبارەت بە بڕگەییەكەمی پرسیارەكە كە دەڵێی تەعریب بەردەوامە، من لە پێشەوە باسم كرد ئەو عەقڵیەتەی لە بەغدا حوكمڕانی دەكات هەمان عەقڵیەتی رابردووە بەرامبەر بە مافەكانی گەلی كوردستان. بڕوایان بە دەستور نیە. مادەی 140 لە دەستور جێگیر كراوە، لەساڵی (2005) ەوە بەجۆرەها شێوەو بڕوبیانوو خۆیان لە جێبەجێكردنی دەدزنەوە، نەك هەر ئەوە بەڵكو بە پێچەوانەوە هەمان سیاسەتی تەعریب جێبەجێ دەكەن. كەواتە ئێمە لەگەڵ عەقڵیەتێكی تەواو شۆڤێنی كە سەد ساڵە عێراقی پێ ئیدارە دەدرێ رووبەڕوین.
بەشی دووەمی پرسیارەكە جارێكی دیكە جەخت دەكەمەوە نەك هەر ماددەی 140 ، بگرە تەواوی كێشەكانی تریش كە بەهەڵپەسێردراوی ماونەتەوە، بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ نەبونی كارنامەیەكی هاوبەشی نیشتمانی كوردستانی بۆ رووبەڕووبونەوەی هەموو ئەو پێشێلكاریانەی دەرهەق بەگەلی كوردستان دەكرێ، وە ئەوان بە باشی سودیان لەو لێكترازانەی نێوان لایەنەكانی كوردستان بینیوەو بە ئاسانی پلان و نەخشەی خۆیان بەڕێوە دەبەن.
ئێستانیوز: ململانێی زلهێزەكانی جیهانو زیادبوونی گرژیەكان و شەڕەكان جیهان بەرەو كوێ دەبات؟
– تەواوی ئەو گرژی و ئاڵۆزیانە و سەرجەم شەڕەكان و ململانێكان سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ بەرژەوەندیە ئابوریەكان و دەسەڵات و نفوسی زلهێزەكان بەسەر ناوچە ستراتیژەكانی جیهان.
دوای هەڵوەشانەوەییەكێتی سۆڤیەت و بلۆكی وڵاتانی سۆسیالیستی، جیهان پێی نایە قۆناغی تاك جەمسەری لەبەرژەوەندی ئەمریكا، لەماوەی سێ دەیەی رابردوو، باڵادەستی ئەمریكا بەسەر جیهاندا رەنگی دایەوە. دوای تێپەڕینی ئەو ماوەیە روسیا وەك هێزێكی خاوەن چەكی ئەتۆمی و سەربازی گەورەو چینیش وەك هێزێكی ئابوری بەهێز خۆیانرێكخستەوەو كەوتنە ململانێی ئەمریكاو گەڕانەوە نێو هاوكێشە جیهانیەكان ئەم بارودۆخە قەیرانێكی سیاسی، ئابوری، سەربازی گەورەی جیهانی بەدوای خۆیدا هێناوە، وەك سكرتێری نەتەوەیەكگرتوەكان رایگەیاند (جیهانیەك هەنگاو لە شەڕێكی ئەتۆمی وێران كەر دوورە).
ئێمە پێمان وایە ئەگەرچی جەنگی ئەتۆمی لە دەرگای جیهان دەدا، بەلام بڕیارێكی وا ئاسانیش نیە، چونكە لەم جەنگەدا براوەو دۆڕاو نیە. بۆیە دواجار زلهێزەكان لەسەر نەخشەیەكی سیاسی تر رێك دەكەون. دیارە بە تەئكید گۆڕانكاری گەورە لە جوگرافیای سیاسی دێتە پێشەوە. بۆیە لەسەر قیادەی سیاسی كوردستان و لایەنە سیاسیەكان پێویستە خوێندنەوەی ورد بۆ ئایندەی كوردستان بۆ هەموو ئەگەرو پێشهاتەكان بكات و لەرێگەی چەندین ناوەندی لێكۆڵینەوەو خەڵكانی شارەزا و پسپۆر نەخشە رێگای خۆی دابڕێژێ.
ئێستانیوز: ڕەوشی كوردستان چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
-ڕەوشی كوردستان لە ڕووی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی ناسەقامگیرە، دەیان كێشەو گیروگرفت بەرۆكی هەرێمی كوردستانی گرتووە. لە كاتێكدا كە ناحەزان هەموو هەوڵێكیان خستۆتەگەڕ لە پێناو بچوككردنەوەو لە قاڵبدانی هەرێم، بە داخەوە لە نێوخۆماندا گرفتی گەورەمان هەیە لەوانە: تا ئێستا دەستوور بە هەڵپەسێراوی ماوەتەوە. هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بە هۆی ناكۆكی لایەنە سیاسیەكان لە كاتی خۆیدا ئەنجام نادرێ كە كاریگەری نەرێنی لەسەر هەرێمی كوردستان دروست دەكا.هێزی پێشمەرگە یەكنەخراوە بە جۆرەها بڕوبیانوو خۆیانی لێدەدزنەوە. قەیرانی دارایی بەردەوامە و لایەنەكانی حكومران ناكۆكی و سەرچاوەی داهات یەكدەست نیەو بە تەواوی لەلایەن حكومەتەوە كۆنتڕۆڵ ناكرێ. ناعەدالەتی بێكاری و گەندەڵی بەردەوامی هەیە. بەرنامەی چاكسازی لە هەندێ بوار چۆتە پێش بەڵام تا ئێستا دەست نەبراوە بۆ سێكتەرە گرنگەكان. چەندین ساڵە ووڵات بەبێ میزانیە دەڕوات بەڕێوە. ئەمانە لەلایەك لەلایەكی دیكەشەوە هەڕەشەو دەستدرێژی و ووڵاتانی ئیقیلمی لە زیادبوندایە.
ئەمانە بە گشتی كێشەی جدین و خەڵكیان بە تەواوی بێزاركردووەو رۆژ لە دوای رۆژ متمانە لاواز دەبێ دیارترین نمونەش دوا هەڵبژاردنی عێراق بوو كە رێژەی بەشداری لە 30% تێپەڕی نەكرد.
وەك لە پێشەوە باسمكرد ئێمە لە بەردەم كۆمەڵێك ئەركی نەتەوەیی و نیشتیمانیداین لە چوارچێوەی ئەو گۆڕانكاریانەی لە ناوچەكەو عێراق چاوەڕێ دەكرێ. بۆیە بەم بارودۆخەوە ناتوانین دەرەقەتی بارودۆخەكە بێن هەر بۆیە تەواوی ئەو بابەتانە پێویستیان بە چارەسەری جددی هەیە.
ئێستانیوز: ناتۆ لەهەوڵی فراوانكردنی زیاتر دایە، سویدو فنلەند دەبنە ئەندامی ناتۆ، توركیا مەرجی هەیە، هاوكات دەبینین بە بەرچاوی ناتۆ توركیا بەچەكی ناتۆ چی دەكات؟ ئەمانە سیاسەتی دووفاقەی ئەوروپیەكان نیشان نادات؟
– چونی سویدو فنلەند بۆ نێو هاوپەیمانی ناتۆ هەر لەچوارچێوەی ئەو ململانێیەی روسیاو ئەمریكادایە، بەتایبەتیشدوای هێرشی روسیا بۆ سەر وڵاتی ئۆكراین. ترسی سویدو فنلەند زیاتر بوو بۆیە پێویستیان بەهێزێكی وەك ناتۆ هەیە كە پارێزگاریان لێ بكات. ئەوەش بەتەواوی لە بەرژەوەندی ئەمریكاو ناتۆ هاتەوە، چونكە ئەو دوو وڵاتە لەروی جوگرافیەوە ستراتیژین لە چوارچێوەی هاوكێشە سیاسی و سەربازیەكان. چونكە بە وەرگرتنی ئەو دوو وڵاتە ئیتر ناتۆ هەردەم لەسەر سنوری روسیا ئامادەگی دەبێ. بۆیە سەرەڕای هەڕەشەكانی روسیا لە بەرامبەرسویدو فنلەند بەلام دواجار بڕیاری خۆیان دا.
ئەوەندەی پەیوەندی بە توركیاوە هەیە، دەمەوێ كەمێ وردتر لەو بارەوە قسە بكەم: توركیا تا ئێستا وێڵی ناسنامەیەو بەدوایدا دەگەڕێ و لە شوێنێك لەنگەری نەگرتووە، ئەگەر بە باشی لێی ورد بینەوە، لەلایەك تەماعی ئەوەی هەیە ببێتە ئەندامییەكێتی ئەوروپاو وەك وڵاتێكی دیموكراسی ئەوروپی حسابی بۆ بكرێ، لەم هەوڵە بەردەوامە كە تا ئێستا دەرگای بەسەردا داخراوە. لەلایەكی تر خەونی ئیمپراتۆریەتی هەیەو لەو بارەیەوە وەك پێشەنگو مەرجەعی خەلافەت خۆی نمایش دەكا، لەلایەكی تر كەوتۆتە ناو گێژاوی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و دەیەوێ وەك زلهێزێكی ناوچەكە دەركەوێ و حسابی بۆ بكرێ لەم بارەوە خۆی خزاندۆتە سوریا-لیبیا ئازەربایجان و ئەرمینیا-عێراق، هەروەها كەوتۆتە ململانێ لەگەڵ مصر-ئیسرائیل-سعودیە. لێرەدا بۆمان روون دەبێتەوە كە توركیا دوچاری گیروگرفتی گەورە بووە لەروی سیاسی و ئابوریەوە. ئەوە وەك سەرەتایەك بۆ پرسیارەكەت، لەسەر ئەو بنەمایە دەتوانین هەڵسەنگاندن بۆ رۆڵی توركیا لەسەرجەم هاوكێشەكان بكەین.
توركیا ئەندامی ناتۆیە زۆر قەڵس بووە بە بریاری وەرگرتنی سویدو فنلندو مەرجی دانا. قەڵس بوونی توركیا پەیوەندی بەوەوە نەبوو كە ئەم دوو وڵاتەیارمەتی پەكەكە دەدەنیاخود چاوپۆشی لەكارو چالاكیەكانی ئەو حزبە دەكەن لە وڵاتی خۆیان، بەڵكو قەڵسبوونەكەی زیاتر پەیوەندیبە لاوازبوونی پێگەی خۆی بوو لە ناتۆ، چونكە سویدو فنلند وەك دوو جوگرافیای ستراتیژی لەبەرامبەر روسیا زۆر بایەخ دارە بۆ ناتۆ، واتە چی تر توركیا ئەو وڵاتە مودەلەلەی ناتۆ نابێ، هەرچەندە پێگەی جوگرافی توركیاش بەتەواوی نادیدە ناگیرێ. دەبێ ئەوە بزانین وڵاتانی ئەوروپا هەرگیز لەسەر سیاسەتی توركیا بەرامبەر گەلی كوردستان لە باكور هەڵوێستی توندو یەكلاكەرەوە وەرناگرن، چونكە لەلایەك بەرژەوەندیان لەگەڵ توركیا هەیە، لەلایەكی تریش دەزانن توركیا چەند هەستیارە لە بەرامبەر ئەو بابەتە. نایانەوێ هەراسانی بكەن و زیاتر بەلای روسیادا پاڵی بدەن، بۆیە دەبینین چاوپۆشی لەهەموو ئەو ناهەقیانە دەكەن كە توركیا بەرامبەر كورد ئەنجامی دەدات. بە تەئكید ئەوەش دەچێتە چوارچێوەی سیاسەتی دووفاقی.
دەبێ ئەوەش بزانین ئەمریكاو ئەوروپا زیاتر هەستیارو نیگەرانن بەرامبەر ئەو پەیوەندیانەی كە ماوەیەكە توركیا لەگەڵ روسیا دایانمەزراندووە. بۆ نمونە لەدوا كۆبونەوەی ئەردۆغان و پۆتین لە (سوچی) كە پێدەچێ چونەپێشێك لەسەر زۆر بابەت لەنێوانیاندا رووی دابێت. بۆیە راستەوخۆیەكێتی ئەوروپا هاتە سەرخەتو بەراشكاوی نیگەرانی خۆیان راگەیاندو گڵۆپی سوریان بۆ توركیا هەڵكردو دەستەوەستان دانانیشنو سزای قورسیان ئامادەكردووە.
ئێستانیوز: سەردانی پیلۆسی بۆ تایوان، ئەو گرژی و قەیرانەی لێكەوتەوە لەنێوان چینو ئەمریكا، بەكوێ دەگا؟
– بارگرژی و كێشەكان وشەڕەكان لەجیهاندا گەیشتۆتە ئاستێكی مەترسیدار، قەیرانێكی سیاسی و ئابوری گەورەی بەدوای خۆیدا هێناوە، مرۆڤایەتی لە دڵەڕاوكێیەكی جدی دا دەژی. لەم كاتەدا فراوانكردنی بازنەكانی گرژی لەناوچە جیاجیاكان هێندەی تر جیهان بەرەو ناسەقامگیری دەبات، بەتایبەتیش لەناوچە هەستیارەكان كە راستەوخۆ بەر دەرگەی وڵاتانی زلهێز بگرێ. بۆیە سەردانی پیلۆسی بۆ تایوان دەرگایەكی تری فراوانی بەروی زیاتركردنی ئاڵۆزی و گرژیەكان كردەوە، كە جیهان بەرگەی زیاتری ناگرێ.
كێشەی چین و تایوان پێویست دەكات لەنێوان خودی خۆیان چارەسەری بۆ بدۆزنەوەو رێك بكەون. وە پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەشێوەیەكی ئیجابی، لەم بارەوە هاوكار بێت نەك ئەو كێشەیە قوڵترو ئاڵۆزتری بكات.
ئێمە پێمان وایە وڵاتی چین و قیادەی سیاسی ئەم وڵاتە كە بەردەوام لە خەمی ئارامی و سەقامگیری و ئاشتیەوایی جیهان و مرۆڤایەتی دان و بە حیكمەتەوە ئەو كێشەیە چارەسەر دەكەن.
