لەم چەند رۆژەی پێشوودا هەواڵێك لە ماڵپەڕی بی بی سی بڵاوبوویەوە، كە ئارەزوومەندێكی گەڕان بە دوای زێڕدا لە ئوسترالیا پارچە زێڕێكی گەورەی دۆزیوەتەوە، نرخەكەی نزیكە لە (160) هەزار دۆلار! ئەمە یەكەمجار نییە لە ئوسترالیا پارچە زێڕی گەورە بدۆزرێتەوە، چونكە ئەو وڵاتە بەناوبانگە بە پارچەی گەورە لە زێڕ، بە تایبەتی لە ناوچەی كێڵگەی زێڕی ڤیكتۆریا، كێشی پارچە بەردەكە، كە زێڕەكەی لەخۆگرتبوو چوار كیلۆو شەش سەد گرام بووە. ئەم هەواڵە سەرنجی راكێشام، كە لەوانەیە خەڵكانێك هەبن پرسیاری ئەوە بكەن، ئایا ئەم كانزا گرنگە بەنرخەی ناوی زێڕە لە زەویدا چۆن دروستبووە؟
زێڕ وەك یەكێك لە توخمە كانزاییە سروشتییە قورسەكانی خشتەی خولی، هەر گەردیلەیەكی خاوەن 79 پڕۆتۆن و 79 ئێلیكترۆن و 118 نیوترۆنە (ئەم جۆرە زۆر بڵاوە)، لە وتارێكی پێشوومدا ئاماژەم بە سیفاتە فیزیایی و كیمیاییەكانی زێڕ كردبوو (بنواڕە لیستی سەرچاوەكان)، هەروەها چۆنێتی بوونی لە كەڤرەكانداو ئەگەری بوونی لە باشووری كوردستان ئاماژەی پێدرابوو، بۆیە لەم وتارەدا ئەو زانیارییانە دووبارەناكەمەوە، بەڵكو دەمەوێت وەڵامی پرسیارەكە بدەمەوە، ئایا زێڕ لە زەویدا چۆن دروستبووە؟
بنەچەی زێڕ …
زێڕ وەك ئاماژەم پێدا یەكێكە لە توخمەكانی ناو خشتەی خولی، بۆیە لەپێناو قسەكردن سەبارەت بە بنەچەكەی پێویستە بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای دروستبوونی توخمەكان بە ریز، واتە لە هایدرۆجینەوە تا یۆرانیۆم، توخمەكانی دوای یۆرانیۆم زۆر زۆر كەمن، بۆیە لێرەدا پێویست ناكات ئاماژەیان بۆ بكەین.
سەرەتا دەبێت ئەوە بزانین بەهیچ شێوەیەك زێڕ لەناو زەویدا دروست نەبووەو دروستیش نابێت، بەڵكو ئەوەی هەیە لە ئەنجامی كارلێكی توانەوەی ناوكی، یان ناوكە توانەوە (Nuclear fusion) لەناو ئەستێرەكاندا دروستبووەو پاشان لە زەویدا دەركەوتووە، ئیتر دوایی لە هەندێك شوێن دەتوێتەوەو لە شوێنێكی تر دەردەكەوێت، كردەی ناوكە توانەوە، وەك لە فەرهەنگی جیۆكیمیایی ئەندامیدا ئاماژەی پێكراوە: «ئەو كردەیەیە، كە تێیدا ناوكی گەردیلەكان دەتوێنەوەو شل دەبنەوەو تێكەڵ دەبن بۆ پێكهێنان و دروستكردنی گەردیلەیەكی گەورەتر.
كردارەكە هەنگاو بە هەنگاو …
كەواتە بەشێوەیەكی ساكارترو وەك ئەوەی، زۆرێك لە توێژینەوەكان سەلـماندوویانە كردارەكە بەم ریزبەندییەیە:
پاش ماوەیەكی كورت لە تەقینەوەی گەورە (Big bang)، كە بەنزیكەیی پێش 13.7 بلیۆن ساڵ روویداوە، بەنزیكی گەردوون (Universe) پڕبووە لە توخمی هایدرۆجین، ئەم تەقینەوەیە وایكرد، نەوەی یەكەم لە ئەستێرەكان دروستببن، كە بە بەردەوامی كرداری توانەوەی ناوكی دەبووە بەرهەمهێنانی توخمی قورستر لە هایدرۆجین، تا دەگاتە ئاسن، واتە كرداری توانەوەی ناوكی، كە لە پلەی گەرمیی نزیكەی 10 ملیۆن پلەی سیلیزیدا روویداوە، وایكردووە چڕیی نزیك ببێتەوە لە (100گرام \سانتیمەتر سێجا)! بەم شێوەیەش هایدرۆجین سووتاوەو هیلیۆمی بەرهەمهێناوە، پاشان هیلیۆم سووتاوە، یان تواوەتەوەو توخمەكانی تری وەك كاربۆن و ئۆكسجین و نایترۆجینی بەرهەمهێناوە لە رێگەی كردەی ئەلفاوە (alpha-process) و بەو شێوەیە، بێگومان لەگەڵ ئەم كارلێكانەدا بە بەردەوامی وزەش بەرهەمهاتووە، پاشان لە ئەنجامی زیاتر داڕمانی ئەستێرەكان و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی و چڕی، توخمەكانی تری وەك نیۆن و سۆدیۆم و مەگنیسیۆم و سلیكۆن و فسفۆڕو گۆگردو كلۆرو ئارگۆن بەرهەمهاتوون، ئەستێرەكان زیاتر تێكدەشكێن و دەسووتێن و پاشان توانەوەی سلیكۆن و بەرەوپێشچوونی كردەیەك، كە بە كردەی ئی، یان هاوسەنگی (e-process) دەناسرێت، وادەكات توخمەكانی تا ئاسن دروستببن، لەم قۆناغەدا ئیتر ئەستێرەكە تەواو بووەو سووتەمەنی بەرەو نەمان دەچێت، بۆیە بەرەو سوپەرنۆڤا دەڕوات و كردەی راكێشانی نیوترۆنی سەربەست (s-process) روودەدات، تا دروستبوونی توخمی بیزمۆس بەردەوامدەبێت، بۆ دروستبوونی توخمەكانی قورستر لە بیزمۆس، كە نیوترۆنیان زۆرترە، پێویستە كردەی (r-process) بێتەكایەوە، واتە راكێشان یان دیلكردنی نیوترۆن بە خێرایی، ئێستا كردەیەكی تر بە دیلكردنی پڕۆتۆن (p-process) دەناسرێت پێویستە بۆ دروستبوونی توخمە زۆر قورسەكان، كەواتە گشت ئەو كاربۆن و ئۆكسجین و ئاسن و پۆتاسیۆم و توخمەكانی تر، بۆ بەردەوامی ژیان لەسەر ئەم هەسارەی زەوییە هەن لەناو ئەستێرەكانی تردا دروستبوون، هەروەها گشت ئەو زێڕەی هەیە لە ناو تەقینەوەی سوپەرنۆڤاو پێداكێشانی نیوترۆنی ئەستێرەكان و ئەو رووداوە گەردوونیانە و كردە هاوشێوە گەردوونییەكانەوە بەرهەمهاتوون.
پاشان دروستبوونی پارچە و دەماری زێڕ لە ناو كەڤرەكاندا ئەوە لەڕێگەی كردە زەویناسییەكانەوە دروستبوون، كاتێك پێش نزیكەی 4.5 بلیۆن ساڵ زەوی دروستبووە و بەرەو ساردبوونەوە چووە، ئەوا توخمە قورسەكان زیاتر بەرەو ناوەوەی زەوی چوون، پاشان لە رێگەی كردەكانی گۆڕانی كەڤرەكان و شلە زۆر گەرمەكانەوە زێڕ توواوەتەوە و ئیتر لەناو درزی كەڤرەكاندا نیشتووە، پاشانیش لە رێگەی كردەكانی ترەوە لە سەر زەوی دەركەوتووە یان لە رێگەی كانەكانەوە زێڕ دەدۆزرێتەوە و دەگاتە دەستی مرۆڤ.
پوختە …
زێڕ كانزایەكی قورسی گرانبەهایەو لەهەمووشوێنێكدا نییە و لەڕێگەی كردەی تایبەتەوە لەناو ئەستێرەكانی دوای تەقینەوەی گەورەوە دروستبووە و پاش دروستبوونی زەوی لەناو زەویدا كۆبۆتەوە. پاشان لەڕێگەی كردە زەویناسییەكانەوە لەناو كەڤرەكاندا بڵاوبۆتەوەو مرۆڤ توانیویەتی بیدۆزێتەوە، ئیتر وەك پارچە بێت، یان لە ناوكانەكاندا دەربهێنرێت.
(د. ئیبراهیم موحەمەد جەزا محێددین – پڕۆفیسۆر لە بەشی زەویناسی / زانكۆی سلێمانی)
